Barê Şevê ya Fawaz Husên-Tahir Taninha

                              

                                                   Beşa 1

        Di romana ‘Barê Şevê’ de penaberî; hem bi rastiya jiyanê hatiye nivîsandin hem jî wek sembola parçebûnê hatiye xemilandin. Vebijêr, ji parçeyên Kurdistanê lehengên xwe hilbijartiye.

         Penaberî, ji xwe parçebûneke ji dil bi xwe re têne. Kesek here kuderê ew parçebûn ji rihê wî/ê tu caran xelas nabe.

       Jiyana zarokatî li ku derê derbas bibe bila bibe, tu caran giyanê mirov bernade.

         Sîno, ji bakurî kurdistanê ye. Kurê Mele Gundoro ye. Nivîskar, navê Mele Gundoro bi zanebûn lê kiriye û dizane ku ew kes miroveke çawa ye. Mele Gundoro melayeke sextekare. Ji bo berjewendiyên xwe li gund bûye mela. Da ku zekat, sedeqe û weydî leybide, debare xwe bi vî şeklî derbas bike.

          Xwîner, ji şexsiyeta lehengê dikare halê civatê derbixwe holê. Civat, çawa ye, gundî çawa hereket dikin, bajarî bi çi mujîlin, rewşa siyasetê çi ye. Elbet daxwaza nivîskar ne ewe ku tenê civat bide xuyakirin, başî û nebaşiyên wan jî bide eşkerekirin. Derdê nivîskar takekesiye. Ji xwe civat keseyeta mirov diveşêre.

         Rastiya şertên ku di nava gelde tên jiyandin, vebijêr carnan ji rasteqiniyê dûr dikeve û hin hevokên xwe bi efsûnî di ristîn e.

“Herdû melayiketên li ser milên wî bê rawestan xêr û gunehên wî dinivîsandin û wextê wan tunebû serê xwe bixwerînin.”

         Vebijêr, gava behsa Gundoro dike, ji cih û warên ew dijî, qala demên kevnar dike û medeniyetên li wêderê dijiyan dike. Lê wek agahiyek behsa wan dewletan nake. Bi saya objeyek dide xuyakirin.

        

“Li ser wan pereyên entîke serê qralan û xaça papyên Romayê mohrkirî bûn. Mele çend pirtûk li ser dîroka navçeyê xwendibûn û dizanîbû ku di demên kevnarê de, ew der derûdor di navbera Rojhilatê û Rojavayê de tixûb bûn.”

         Piştî ku Gundoro ew pereyên entîke dîtin, ew diçe Diyarbekrê û wan pereyên entîke difiroşe Ezrayê Cihû. Vebijêr bi eşkere nanivîse ku Gundoro pereyên entîke daye çend banqnotan an jî çiqas entîkeyên wî hebûn. Em tenê ji hevokeke fehm dikin ku Gundoro dewlemend bû ye.

“Piştî seatekê, mele ji dukanê derket û ew bûbû yek ji dewlemendên herî mezin ên Diyarbekrê.”

              Sîno, kurê Gundoro ye, hezdike here Parîsê. Parîsa efsûnî, xweşik…

           Sîno, li Diyarbekrê mezin dibe. Di şeş saliya xwe de diçe nik melê ku Qur’anê bixwenê. Lê Sîno fêrî Qur’anê nabe. Ayetek tenê jî, ji ber nekiriye. Ji hin ayetan jî heznekir. Nemaze ayeta “Mirovanî” ya 114’an.

“Bibêje, ez xwe davêjim gerdena Mezinê mirovan. Keyê mirovan. Xwedayê mirovan. Dijî xerabiyê ew kesê ku ramanên xirab pêşkêş dike û xwe dide alî. Ew kesê ku xerabiyê diniqutîne dilê mirovan. Ew kesê ku ins be, çi cin.”

         Gelo meqseda nivîskar çi ye ku ew ayetê hilbijartiye? Gelo Sîno cin e an jî mirov e? Li vêderê vebijêr, serê xwineran tevlîhev dike. Çûnkî, di dawiya ayetê de behsa cin dike. “Ew kesê ku ins be, çi cin.” Belkî ji aciziya Sîno ji vî hevokê tê. Lê ne zelala ku Sîno cin e.

         Fawaz Husên, bajarê Diyarbekrê wek dîwarên xwe yên bilind de dike kurtepist û nanê xwe bi hevîrtirşê çîrokên cin û pîrebokan distire dibîne. Berdawamiya hevokê wisa ye.

“Weha jî, çîroka mele Gundoro ji xwe re çend guhertokên seyr peyda kirin û hin kesan tiştên dûrî aqilan li ser jidayikbûna kurê mele li hev anîn.”

         Vebijêr, di van hevok û jêgirtina ayetê de, tê xuyakirin ku hezdike serê xwîneran tevlîhev bike. Pêşî dibê …cin û pîrebokan distirê. Ji ber bêkariya piraniya şêniyan û dirêjbûna şevên zivistanê, xeyala gelêrî li dora çavên pir reş ên Sîno çîrokeke balkêş ava kir duvre di ayeta ‘Mirov’ de …çi ins be, çi cin dinivîse.

           Di bi vî şeklî nivîskar serê xwineran de nakokî çêdike û li vî welatî çi ins be, çi cin be qedera wan yek e dide xuyakirin.

         Şerê ku di vî welatî de berdewam dike, jiyana mirovan dihêle xirabiyêde. Sîno, digihije biryarekî. Sîno, ne qehreman e. Miroveke ji rêzêye. Ew ne li bere ku gelê xwe ji bindestiye rizgar bike. Ew dikeve nav dualizmeke bêçare. Hebûna xwe li vî welatî de nabîne. Ew xweşiyê digere, li xeyalan.  

“Hebûna wî li navçeyê û li Tirkiyê di navbera leşkeran û şervanên kurdan de ne mûmkin bû! Ew ne bihacet bû ku wek bavê xwe falçî bûya an di rûpelên dahatûyê de bixwenda da ku bizanibûya çi li pêşiya wî bû eger ew li wan deran bima. Ew ê rojekê ji rojan biketa zindanan û hestiyê wî di nem û tariya wan de ê biriziyana. Eger ew bigihişta şervanên kurdan jî, ew ê bi guleya tivingek amerîkî an perçeyê bombeyekê di geliyekî an di şikeftekê de bib3uya çêreya kurm û maran.”

         Tirs, di giyanê her mirovî de cihê xwe digire. Ev tiştekî normal e. Herkes naxwaze bibe leheng. Tiştê herî zor, ji cihê ku zarokatiya xwe derbasbûyî terkkirine. Sîno koçber dibe. Diçe Parîsê.

           Parçebûna welat, kesayeta mîrovên Kurd jî xirav kiriye. Dara, li başûr dije.

“Li gundê Sêmitik, li Başurê kurdistanê, payîz ketibû û serma tûj a destê sibehan wek dûpişkan bi dest û rûyên mirovan vedida.”

        

         Dara, bi xwe ve vedide, bi gundê xwe ve vedide. Dara, biryara çûyînê dide.“Di nîvê şevan de, baran ji nişka ve diket û dibû xumexuma çemê ku di newalê de diherikî û pêlên ava wî li ser hev wek leşker û leqên hovîtiyê siwar dibûn.” Dara, ji Başûrê Kurdistanê ye. Nivîskar li ser rewşa başûr hin agahiyên derheqê siyasetê dide.

“Ji çend salan, nemaze ji piştî şikestina mezin a Mustefa Barzanî di 1975’an de, xortan ji navçeyê bi refan didan ser riya koçberiyê.”

       Dara, xeyala Parîsê dike, lewre kesên ku diçû Ewropa ‘otomobîlên sor û spî de vedigeriyan Sêmitik û gundên derdorê.’ Dîsa Dara ‘Tenê derpiyek, fanêleyek, destek gore, qemîsekî paqij û helbet alavên rîkurkirin û diranfirçekirinê û perçeyek neynik, xistibûn tûrekî piçûk.’ ve dikeve rê.

        Nivîskar, di kesayeta lehengên xwe de, hin caran hevokên bi efsûnî dirêsêne. ‘Wî destên xwe xistibûn bin serê xwe û di asimanê fireh de li şerê rojê û tariyê temaşe dikir.’

         Lehengên romanê bi kesayeta xwe ve derdikevin pêş. Di bin ciavata xwe ve nafetisin. Çiqas behsa bindestiyê bikin jî, em wan dîsa bi şexsiyeta xwe ve nasdikin.

          Heger romanêde keseyat û ruhiyeta mirov bi pêşde be, em ji wê romanê re nikarin bêjin netewa alegorik.

         Hin hevok hene li gorî min bi çavê leheng hatiye nivîsandin. Çiqas vebijêr gotube jî, dîsa ew hevokên li jêr min nîşan dayî, bi nêrîna leheng hatiye nivîsandin. Ev tişt di romanên wek Madem Bowary, çîrokên James Joyce de û yê wek wan de hene.

         “Piştî nêzîkî çariyekê, şifêr ji otobusê daket. Dayika pepûk wek gêjan li dû, hîna pêçaka xwe di hembêza xwe de dilorand.”

         “Dayika pepûk…” bi nêrîna Dara’yê hatiye nivîsandin.

Şêrko, ji bajarê Mahabadê bi cara ewil derdikeve ji derve. Bi me’nayeke dî ber bi rêya kesayetê ve diçe. Em dizanin ku qebîleyî û eşîretî di nav gelê kurd de pir heye. Ji bo vê çendê takesesî kême. Civat muhîme. Li her tişt li gora civatê diherike.

        

         Çiqas Dara û Şêrko ji yek û dû dur bûn jî; dîsa edetên  netewa wan yekin. Gava her dû, ji malê derdikevin, bi kincên wek hev bi xwe re dibin. Li vêderê mabesta nivîskar, qeder, malbat, edet wekheve.

“Tenê derpiyek, fanêleyek, destek gore, qemîsekî paqîj û helbet alavên rîkurkirin û diranfirçekirinê û perçeyek neynik, xistibûn tûrekî piçûk.”(rûpel 27-39)

         Nivîskar, gava şûna lehengê xwe dipeyve, wê çaxê xwîner piçeke dikeve ruhiyeta nivîskar, ne ya leheng.

“Wî bawer kir ku ew ê bi saya wan bi hezarên qonaxan ji Îranê û ji hemû Rojhilatê dûr biketa û ew ê li Parîsê, li kêleka çemê Seinê, wek birca Eiffelê, bihata çandin.”

         Ev jî derûniya leheng, derd û kulên leheng baş dernaêxwe holê. Nivîskar otorîteya xwe nîşanî me dide.

              Tahir Taninha

Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir

Navdanka Pirtûkê:

Fawaz Husên

Barê Şevê

Weşanxane: Avesta

Kuçeya Hunerî ya Abdullah Esen-Abdullah Çelik

                       

                                 Kuçeya Hunerî-Abdullah Esen

                                         

              

                           Kuçeyê yew ziwanî- Abdullah Çelik

Di demêki nizdî de UNESCO, kerdişê tay aşanayişanî ( cîgêrayiş ) ra dima yew ravekarî beyan kerd. Ena ravekariya nêweş de hameybî vatiş ke  Tirkîye’de, di miyanê çend serranê hoveran ra dim çarês ziwani di miyanê xetereyê (talûkeyê ) vinbeyişî de yê. Enê ziwananî ra yew zî zaravaya ziwanê kurdî kirmançkî yo.

Rayna di demanê peyenan de kerdişê tay xebatan ra dim yeno vatiş ke zaravaya kirmanckî zaravayêke keyen a. Kurmancî, soranî, goranî, hewramanî binkeyê xo ena zarava ra girewto. Eke kê nêxirapeyişê kirmanckî di miyanê şar û sukan de bifikirî se, kê ay wext risenê tay dewsan ke, enê dews zî kê risnenê binke û kokê ziwanê kurdî. Bi xemgînê reyde kê eşkenî vacê ke ena ravekerdişê UNESCO heta bîn ma rê yew raştî eşaret keno, bi ma dano zanayîş. Eno zî yeno fehmkerdiş ke zaravaya kirmanckî hetê berhemanê wesfîn de kemanê ancena. Rayna kê bide eqliyenê  nuşte û berhemêy ke heta enka weşiyay, nêşinayî verniya kirmanckî abikê, a newe bikê, ay semedî ra bala wandoxan nêyantê. Bi yewna vatişî ra kê eşkenê vacê ke, hêz û hewldayişê înan semeda vernîgirotişê xeterê qîm nêkerdo.

Eke kê enê tehl û nêweşan yew hetî de bironê, kê hetê bînî ra weş û hewlan biewnê,  kê veynê ke xebatiy baş û erjiyay zî yenê kerdiş. Eno xebatanî ra yew zî Kuçaya Hûnerî ya. Kuçaya Hûnerî pirtûka Abdullah Esen a yewin a, pirtûkêke serkewteye ya. Hetê bîn ra zî ena pirtûke, raya ewilêna (sifteyên ) ke weşanxaneya Avesta, pirtûkêke ya meseleyan ê kirmanckî  yena weşênayîş.

Gama ke kê meseleyanê Abdullah Esen î yew bi yew wanenê û cagêrenê ke, kê veynenê pêro di miyanê yewbînan ra veciyayê û bi yewbînan ra mirde biyê. Enê meseley nuştoxî ke di miyanê yewbînan ra veciyayê, xo bi biyeyişê kuçe reyde rêsenê û xo bi ey reyde çaqirnî keniy. Nuştox bi enêhawa reyde meseleyêy xo ciya bi ciya, labelê bareyê (mijar ) înan nizdiyê yewbînan kerdo û eno çî reyde waşto  vateyêki (mehna, wate  ) biveco meydan. Vaceriya metoforê şaristanî girewto kerdo babet û mevzûyê xo. Meseleyê xo bi ziwanê rojane reyde risto û honaniyişê xo bi eno binke reyde dar fînayo. Min gore kedayiş û xeyretkerdişê  ena xebate  seba nûjenê  (modernê ) ya. Di meseleyanê Esenî de bedxuyê ( xirabê ) ke xo daya rêza vernî, duşte nasnameyê şaristanî de sey rexnekerdiş yeno verniya wandoxan verî  ra.

Gama ke meseley herikênê, mekan o ke nuştoxî zî xo tehe de hewêneno, gam bi gam kê veynenê ke nizdiyê şewazêki rexneyî benê. Di meseleyanê ey de rexneyê civatî, xo  bi dilqê şaristanî reyde verpersneno. Çiyêki tewr bala kê anceno nuştox di  eno rexneyê de bara xo girewtişî ra xo limneno. Eno çî di meseleya Kuçaya hûnerî de est o. Nuştox di meseleya xo de rexne şaredarî suke keno, tira pey konseya suke keno hedefê xo. Ena mesela hem heta raybaz ra hem zî heta vacerî (vegotin ) de kê eşkenî vacê aybinan ra ciya bena.

Meseley bîn ê nuştoxî, di peyniya meseleya kuçaya hûnerî de pêrisenê, têkiliya înan virazêna. Yewbînan hesiyenê. Gama meseleyan yew bi yew bihewnê; Adiro taneye û Anatolya behsa tesirê lecî  (şerrî) ye ser kesayetiyan û hetê bin ra înan bi hêviyanê înan ra girêdano. Maseyêy Sofî de zî ciwiyeyişê gedan bi hêstanê merdimane reyde ameyo ristiş. Nuştox ciwê ‘aybîn’ reyde mişraqê (odaqe )  virazeno, xerabiyeyişî bedxûyê zî wandoxanê xo ra nawneno. La gama ke eno çî keno hem xo hem zî wandoxanê xo teber de nêverdeno, keno semedê enê çiyan.

Nêweşêya eyroyên ê civatî, serdestiy senî hema kankila xo yê zilmkarî ra fek veranêdanê , senî hema  peresend ( evrim ) nêbiyê, senî hema bi xurafeyanê xo reyde civatî teslîm gênê. Viyarteyî ra heya rojê enkayîn persgireyê ma yê ciwî ( jiyanî ) çareser nêbiyê, enka zî ma rê biyê sey gengiloka  ciwî. Ena xale ( niqta ) de nuştox hem xo hem wandoxanî rexne keno.

Meseley ke pirtûke de yê seba ziwanê înan helbestî yo gama ke wandoxiy wanenê di hêşê înan de dimenê renginî nexş beniy. Gama ke kê derfetê kirmanckî ra hewnenê, berhemê enasarên kê hay benê ke bi ked û xeyretî reyde yenê  pêhardiş. Min gore ena pirtûke, pirtûkêki nûjênî ya vajeyiya ( wêjeyî ) kirmanckî ya. Gama  kê miyanê pirtûke ra hewnenê kê veynenê, pirtûke bi şêwazêki nûjên reyde hameya niştiş  û nuştox zî xo bi karerdişê ziwanî reyde xo newe ra welidnayo. 

Ez bawer kena ena xebate seba vajeyiya kirmanckî û seba zaravaya kirmanckî weynêki  (rolêki ) baş biyero ca.

Abdullah Esen, Kuçaya Hûnerî, Weşanêy Avesta, 88 rûpel, 10 TL

Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir

KOÇKERDİŞ DE MERDİŞÊ HÊVÎ Û WAŞTEKAN(Barê Şevê-Fawaz Husên)-Abdullah Esen

            

           Abdullah Esen                

KOÇKERDİŞ DE MERDİŞÊ HÊVÎ Û WAŞTEKAN(Barê Şevê-Fawaz Husên)

Çekûya ‘koçkerdiş’ eke kê seba mêrdiman kar biyerê; gama mêrdim newe maya xo ra beno, sifteyin malzaroka daya xo ra koçê dinyayî keno, yeno dinya. Dima ca û welatê xo şikl û awa beno. Welatê ey beno maya ey. Bonderê heme çiyê ciwe beno. Ma çand û kultûr bigirê heta têgêrayişê ey fikrê ey hêstê ey, snb. Pêro şibiyênê welatê ey. Peyniya peynî de derfetê ciwiyeyişî wexteke welatê xo de nêveyneno, mecbûr beno koçê cayêki bînî keno, beno nefî. Senî mêrdim wexte raya sifteyin maya xo ra beno, berê yewna rihî ey ra abeniy, gama mêrdim welatê xo ra zî koç keno dekewno miyanê yewne rihî. Çendêki cayê ey ê vêrî çiman bedilêno, hende zî vîr û hêşê têser – têman beno. Leşa ey bi rihê reyde miyanê yew lecê xidar. Mêrdim  miyanê deryaya hêvî waştekan de asnaw keno. Ayêki bi hişmendê reyde gureyê xo serarast biko di ney asnawe bi kemziyanî qedêneno, ayêki bi hêşi alozê têbigêro û nêzano se keno, aywext xeniqêno, beno werê masan û maran, her candar leşa ey de xo ra sûde gêno, xo mirde keno.

Di miyanê çend rojan de min romana Fawaz Husênî  a peyen “Barê şevê” hem meraq hem zî bi kelecanê reyde wande. Wexte min pirtûke wand, ez her rista û çekûya ey miyanî de vateya nameyê pirtûke gêraya.

Nuştox bi neteweperwerê têgêrayo. Ay semedî ra yo ke, kes û lehengê pirtûka xo heme leteyanê welatî ra vecênay. Çar hebiy lehengêy ê sereke estiy, pêro têreyde dest bi koçkerdişê ewrupa keniy, goreyê nuştox xo zî binê kesayetiya Rêberî de ca kerdo, înan ana taxêki şarê Parise de sey mîçikanê kê înan qefesanê înan ra verabide, enewa o zî înan firneno.

Hema şayesekerdişê kesayetan de nuştox wazena înan bi çandê kurdan ê folklorikî ra girêbido, wazeno înan ra her yew wa nûnertiya vajêya xo ya fekî zî bikê. Sîno keno gedeyê şeytan û cinan ê Amede, çimkî piyê ey Gundoro kênaya cinan hêsîr girota, xiznaya zêran veyneya û semeda kênaya înan hameya remnayiş koma cinan biryar giroto, kesêki kewtişê bi dilqê Gundorî reyde ceniya ey reyde dekewto têkiliya cinsî, homa Sîno dayo. Heta peyniya pirtûke ena têkiliya mêrdim û cina Nefîsa dewam kena, na dinya de benê şirikê yonan. Keso diyine Mehabade re rayêr kewno, Bame de rastê dişmananê xo yê seserran yeno, verê enî xo sey Mirza Mihemedî hîs keno, çiyêki hameyo verê Mirza Mihemedî hema hema heman çî yeno ey serî ra, xelata ke şehinşah dano bi destanê xo reyde tepa yaçerneno, dişmên ey zaf şikêniy seba ke zerzele beno zilma înan a xidarî ra filitêno, kewno xeyelanê xo yê ewrupayî dima ra. Dara zî hema nêrisayo Hewlere di rayêr serî de raştê hewft goran yeno, gorvanî ra dekewno diyaloge, ena diyaloge rayêrê ey ê ra şêrin keno, têkiliya xo û kênaya efrika şibineno astanika kêzike û mişk. Rustemê Zale zî Amûde ra têgereno, datkênaya xo û gedanê xo dim ra veredano yeno embazanê xo riseno. Xora bareyê ey yê efsûnî di miyanê nameyê ey de limneye yo.

Her çend lehengiy wazeniy heqê mendişê Ewrûpa bigiy dest çende xoverdanî nişînê bigê, peynî de Rustemê Zale xovistişê binê ereba ra dim ey tepa açerneniy ey aniy teslimê datkênaya ey keniy, Şêrko wazeno bibo kutikê ceniyanê Parîse, la serdê Parise ye cemidneno, Parisij leteyanê leşa ey sey xelate veynenê. Dara xo xeniqneno, gedeyêki têkiliye ey û Zîbaya Efrikî dima ra veradana, xo nêmerdeye kerdo. Sîno semeda ke verî hameyişê xo yê Ewrûpa rewna hedreyeyê xo kerdibî, heme persgireyê ke yenê ey verî ra yew bi yew çareser keno, bonderî ziwanan beno, karê asan keno, zaneno çî wazeno. Ay semedî ra yo sey maseyêki bêawe nêmaneno, o awa xo, gola xo deryaya xo bi hêş û fikiriyayişê xo awan keno.

Teorisyenê vajeyî yê kurd  Haşim Ehmedzade vano ke; “Romana kurdî şêwaz û rêbaza xo vajeya desthilatdaran xo ra girewta, la bare û mijarê xo persgiraya kurdî ra girewta.” Gama kê ena romane wanenê kê vêşêr heqî daniy Heşimzadeyî. Şêwaz û rêbaza ena pirtûke xora verî zî hamey ceribnayiş, la mijar û bare zî sey hema romananê kurdî persgiraya kurdî yê. Heme leteyanê kurdistanî de kurd, semeda zilma serdastanê nişinê cîf bigirê, mecbûr maneniy koçkerdiş xo ra sey dermanê birinanê xo veyneniy. La gama ke kê tedeyêya ena romane ra hewnenê kê eqliyeniy ke, çiray koç û nefiyê kurdan nêbiyo derman, înan vêşêr kişto. Ha hesret anteyişê welatî, ha merdiş, ha bêçand biyeyiş ha merdiş, ha bê ciwiyeyişê welatê xo mendiş ha merdiş, ha merdiş. Eke gore nasname mijare bihewnê, xora  bê çand û ciwiyeyişê xo ciwekerdiş, sey mergî yo. Bê Sîno û Zîbaya Efrika, Dara û Şêrko û Rustemê Zale xora nûnertiya nasnameyê kurdî keniy. Ayêki înan bêrehet keno dûrkewtişê weltê înan o. La Sîno û Zîba xora bi zaneyiş reyde têgêreniy zaniy çi wazeniy, aye hewa ciwiyişê domnenê.

Pirtûke de goreyê min tewr kemanê yan çewtê karerdişê bivacan û vatişê verniyanî, nuştox tay bivac û vatişê verniyan berheme de ca kerdiy, goreyê min eniy kemanî yê. Helbikî herûnda înan kê şinîyê, ê kurdan bişixulnê. Fînak; Yew kerra reyde di mîçikiy kiştiş, kerade barî bo wa werade biqerfo, snb.

Ginan seba xeniqnayişê Qazî di tarixî hameyê nişandayiş. ( 1947 û 1946 ) Eno zî sey şaşê û kemanê aseno. Sewbinan pirtûke zaf baş a, kê wandişê aye zaf tehm û ekl gêne. Hem karerdişê ziwanî de hem zî honekerdişê aye goreyê min nuştox serkewto.

Tewr peynî de zî ez eşkena ney çî vaca ke; ez hêvî kena kurd wa rayna dermanê birînanê xo di welatanê xeriban nêgiyerê, çimkî koçkerdiş hem înan hetê rûhî û hem zî hetê fizikî de kişino. Dermanê ma di gelî û koyanê welatê ma de limnaye yo, ma ganî hewl bidiy dews biçarnê û ey biveynê, xo derman bikê . Bila welatê xeribiy teyna bibê cayê gêrayiş û cigêrayişê ma. Ma zî sey bawkalanê xo kêf û şadê di miyanê xo de  hêş û mezgê xo de biveynê, çimkî koçkerdiş merdiş o.

     Abdullah ESEN

Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir                                                                             

Çime: Barê şevê – Fawaz Husên-

Weşana Avesta -2012 – Stenbol

Ev nivîs di Kovara W. de hatiye weşandin.

Êvara Perwaneyê-Elî Bextiyar

                Abdullah Esen

                       DI  “ ÊVARA PERWANEYÎ “ DE EVÎNDARÊ

         Şewe gama ke roşnake ( lemba ) yena tavistiş, pelpelikiy yenê çaqirneyê aye peyase kenê. Sey dinyaya ke dormareyê rojî ra bigêro eno hawa, çerxa xo domnenê. Çiray merdişê înan nêyeno înan vîrî ra. Semeda ke evindarê roşnê yê, mergê xo dekenê xo çiman verî ra, peyaseyê xo domnenê. Xora yeno vatişî ke emrê înan zaf kilm o, tira pey mirenê. Pelpelikanê şandî ra zî perwane yeno vatiş .

         Nûştox Bextiyar Elî hêmaya pirtûka xo ya “ Evara Perwaneyî”  bi hêmaya perwaneyan reyde risnayo. Heta nûştox semeda wandoxanê xo bare ra girêdo, nameyê lehenga xo kerdo “ Perwane” yewna lehengê xo ( Rezayê Dilxweş ) dayo bawerkerdişî “ Nemeyê ma perperik o, nemeyê bin zî mêrdim o”. O zî sey ke angaşta xo  biselimino, xo rê perriy viraştiy, firayo. Dima, xo birdayo, birîndar biyo .

         Gama ke romane wanenê, helbet çiyêki yeno kê vîrî ra. Eceba mabeynê perperikan û mêrdiman çi têkilî est a. Rayna kê veynenê heme rûpelanê pirtûke de şewe perwanêy, roje zî pelpelikiy firrenê .

         Ferîdunê Melek verî bi pêserkerdişê yan seydkerdişê pelpelîkanî ra mijûl o, eno çî xo rê kerdo sey tibhe. Gama ke raştê Perwane yeno, aye ra hes keno, fek eno tibheyî ra veradano. Wexte ke şonê koyê aseyî, evîndarêya ey û Perwane qedêna, rayna dest bi tibheyê xo keno. Gama ke Perwane yena bi destê biranêy xo yena kiştiş, a şandî de zî perperîk warenê .

         Kê di miyanê labirentanê pirtûke de  veynenê ke, perwanêy bi şandî reyde hameyê girêdayîş. Evîndarêya înan di tariyê miyanî de roşne veynayiş  a. Nûştox vateya evîn û yewbînanî ra heskerdiş, senî ke perwanêy bi eşqê xo risiyaşê roşne reyde mirinê, enewa lehengêy romane zî zafêr an yenê kiştiş an zî bêtarî ra vin benê. Eyta de, di tariyê  de rewşa şarê welatî hameyo nîşan kerdiş. Xora di civata rojxilata miyanên de evîndarê çiyêki limiteye ya. Ma di ena erdnigarê de evîna xo bi limneyê ciwiyenê. Cayêki asayî çin o ke xortiy evindara xo reyde têpole de, yewbînan reyde hestanê xo sey riwalan biheriknê, wateya ciwi yewbînan ra bidê şinasnayîş. Wesarê hestanê kesan an bi civatî ra an zî pergala sazbiyeyê reyde hameyo girêdayîş.

         Mêrdim di lete yo ena behreme de. Leteyo yewin mêrdime yo, ayo bîn zî pelpelîk o. Leteyo yewin bi keyenşopêya civatî ra hameyo fetişnayîş, leteyo diyin zî bi hêst û waştişanê mêrdiman ê azadîwazî yo. Nesredinê Behnxweş semeda hêviyanê xo enewa vano : “ Ti cayêki   çin o ke pergala malbatî , barex û şeytanî evîndaran yewbînan ra ciya nêkerdo, ganî bexçeyêke înan ê azadî bibo, ganî hêgayêki semeda eşq zî bibo . “

         Peynîya peynî de leteyo pelpelîk hinî bi zordariya civatî ra deyax nêkeno, rayir keweno şiweno cayêki asê de toximê waştiş û evîndarê xo vila keno. La toxime çendêki ra dim bê zordestê û nêweşiyanê civatê debar nêkeno, beyarê azadî de pûç beno. Gama kê ney çî hesênê, yeno kê vîrî ra gelo seba çi evîna înan ney hêgayê azad, şen nêbi vilik û guliy  aye bêyarî, nexş nêkerd, çendêki wext viyert çilmisiyay. Helbet, semedê ney çî est o. Seba ke evîn û heskerdişê înan, heniyanê civatî ra zeyeyo. Bi pergala civatî ra girêdaye yê .

Gama kê civata ena romane ra bihevnê kê pêhesênê ke; civate heta kê vacê di bin zextê olî de ya, dormareyê civatî bi lecê henzar serran reyde hameyo çeqirnayîş. Mêrdimiy bi heqanê takesî ra bêbare yê. Sey perwaneyanê şewe roşne zî înan nêyaseno. Kamêki pey roşnê ke tira aseno ra şiyêro, cade an yeno ricmkerdiş yan zî mecbûr maneno ney beyarê ke pirtûka olî tira wanê bihûşte terk keno. Xora di peyniya behreme de lehengiy an mirenê yan zî bêdews û bêveng werte ra vin binê .

         Berheme de evîn û eşq enewa yeno şîrove kerdiş; “ Raybero çimzeng enewa vano ‘ Axir eşq heme çî ra taloketir o, eşq enewa kena mêrdimî ke kê herûnda homayî de, veynayişê aşm, estare û rindeyê gêrenê. Persgiraya evin aye ya ke, kê çendêki hewnan veynenê, kê xo vîr kenê, kê dinya vîr kenê. Hertim xemginêya xişn peynî de yena, çimkî ez zana ke evîna bi bextiyar çin a, evîna bi bextiyarê evînêki merdeye ya. ‘ Nesredinê Bêhnxweş enawa ey verpersneno :  Senîwa evîna bi bextewar çin a, evîn bi xo bextewarê ya. ‘ Ciwano wirdîroş enewa vano : ‘ Nê, Nesredînê Bêhnxweş, eşq xeyal o, eşq xeyalêkêk ecêb o derbareyê maşuq …..’

         Xora xeyal çinêbo, hêvîkerdiş çinêbo aye wexte  eşq zî nêviraziyeno. Enê termiy pêro di ferhengê evîndarê de wayirê vate yê. Evîn û heskerdiş bi se serran reyde hameyo ciwiyeyiş, şirovekerdiş. La gama kê ripelanê ena behreme ra hewnenê, kê pêhesênê ke heme lehengiy goreyê xo evîne şirove kenê. Heta Ferûdînê Melek de evîn; fekveradayîşê heme çiyî yo, heta Perwane de; evîn demkî ya, heta Govend de; xo newe ra afirnayişo, heta Midyaye de rindêya aşm hesiyayiş o, heta Nesredînê Behnxweşî de ceribnayiş o, …..ûey.

Êvara Perwaneyê

Elî Bextiyar

Abdullah Esen

Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir

(Ev nivîs di Kovara w.de hatiye weşandin)

                                                                               

        

         

DERHEQA WANDIŞA ANTOLOJÎYÊ HÎKAYANÊ KIRMANCKÎ DE (Amedekerdox:Munzur Çem)-Evdila Qasan

Munzur Çem

      DERHEQA WANDIŞA ANTOLOJÎYÊ HÎKAYANÊ KIRMANCKÎ DE

 Parr Eğitim-Sen de semedê “Rojê çîroka dinyaye” kombiyayişêke hamebi hedirnaya. Raya ewile ez wera de ena pirtûke hesiyaya. Pey ra niştoxêke kirmanc ena pirtûke min rê diyarî kerde, semeda ena pirtûke ey ra zaf sipas kena.

Dima ra  min pirtûke wande. Miyanê antolojî de yewendes meseley ca gêne. Wayirê enê meseleyan Huseyîn Karakaş (xewf, wayirê hêniyê mamedî), J.Îhsan Espar (Derdê Dewrêşî), Malmîsanij (engişta Kejê; sey meselaya ewil yena pejirnayiş), Mehmet Uzun (Yelge), Munzur Çem (Vengê birrî, Tersê Memî ), Roşan Lezgîn (Xozî biyê zafî, Rem) û Serdar Roşan (Gozêre, Bircanê Diyarbekirî ra mektubêke) yê.

Ena Antolojî hetê Munzur Çem ra hameya hedirnayiş û 1996 de weşanxaneya Sida çap biya.

Gama min pirtûke wande, çiyo ke tewr bala min ante, veciyayîşe wêjeya kirmanckî senîwa  biyo û senîwa vila biyo. Eke  ma mewludê gorbihişt Mela Ehmedê Xasî nêhesibnê se, raya ewil meseleya Malmîsanij “Engişta Kejê “ reyde ewil maya xo ra biyo, pey ra şiyo Ewrupa geşebeyişê xo domnayo. Meseleya ewilên goreyê min zaf giring a. Çimkî cayê biyere mesela Pîrane yo. Pîrane zî semeda kurdan cayêke zaf giring o. Sey ke tarîx Şeyh Seîd ra naşt rayna di wera de biziviro, kokê xo biveyno. Ez sey Şikledayoxê Oris Osip Brîk nêvana ke “Pûşkîn nêbînî zî  Yevgîn Onyegîn hameyinî nûştiş. Labelê gama kê bala xo danê, karo ke Malmîsanij kerdo, karêke zaf fîraz yo. Eke rojêke kirmanckî sey zaravayêke xo talûke ra bifilitno, ez vana ke, bi bedeldayişê engişta  Kejê   reyde  xo bixelisno. Kê vanê qey aye êş, zilm û tehdaya serdestan reyde şarê ma xo hesiyayo, xoverdeyê û veynayîşê ey zîl dayo. Gama ke kesayêya Kejê fikiryênê hêvîyê xelasbiyeyîşî çirûskênê.

Rayêreke ey dayo şarê xo verî ra embazanê ey bînan zî domnayo. Sey way û birayan yewendes hebiy meseley kom biyê xoverdayîşê zaravaya kirmanckî danê. Huseyîn Karakaş şerro bêtar xoza û şare xo nîşan dayo, xewf miyanê hêşê Fîdane reyde waşto ke wandoxanê xo bido hiweyeyiş. Îhsan Espar  nêweş kewtişê Zînê reyde binvîrê carmêdî û kesayeyê karmendêke kerdo belayê serê ey. Mehmet Uzunî ra ciwiyayîş çiyêke taybetî yo, vano kefweşê tewr hewlên di gedeyêy de limênaye ya. Munzur Çem xoza sey leteyêke fikirîya yo semeda ke teyr û tilûran zilmî ra bifilitno rayfistin kerdo înan duştê dişmin ra kerdo yew hêz, waşto wa xo eno şerr ra bifilitnê, rayna fikiriyayo ke vato mêrdim rayîrê xo ganî o bi xo biveyno, aye wexte tersê kesayeyanê xo zî remneno. Roşan Lezgîn encamê şerr û zilmî yew bi yew rêze kerdo, şiyişî dima ra hêst û vîrameyayîşê xo hamîn kerdo. Serdar Roşan maneyê xo dayo dara Gozere miyanberê çend nifşan şiyo hameyo ma verî de tecribeyê ciwiyayîşî rokerdê ma ra waşto ke hêviyanê xo meterkinê rojêke ma bi helikopterêke reyde  asmênî Diyarbekirî de bigêrê û ma ke cejn û roşanan temaşe bikerê.

 Eke bindestêya şarêke bireso çend seserran aye wexte wêjeyê ey zî her tim zilm û tehdayê cayêke muhîm gêno. Xora  xo dûrfistişê wêje zî  çiyêke asayî niyo. Xoverdayişê xozayî aye yo ke kê bi wel û herra zilm reyde xo newe ra awan bikê. Ena pirtûke de çiyêke ensarên esto. Hêvîya min ayê ya ke heme wandoxê kurdî rojêke ena pirtûke biherênê û biwanê .

Evdila Qasan

Munzur Çem,

 Antolojîyê Hîkayanê Kirmanckî (Zazakî),

 Weqfa Kurdî ya Kulturî Li Stockholmê, 

Stockholm 2005, 

158 rîpelî

BALÊ WANDIŞA ROMANA “SORO “ YA DENÎZ GUNDUZ-Evdila Qasan

                                 

                                      

                               

                 BALÊ WANDIŞA ROMANA “SORO “ YA DENÎZ GUNDUZ

      Gama kê pirtûkî gênê xo destan, çiyeko bala kê tewr anceno bergê pirtûk o. Sûreteke cenî bi saya xizan ameyo viraştiş, dormarê a de  tap û tumîy asenê, tewr pey zî baxçeyek bi vilikan reyde ameyo xemilnayîş. Kê cade tehe de vecenî ke no verca, cayeko xozayî yo. Pey ra  gama kê wandişê domnenê, kê eqliyenê ke berg û mîyanok(naverok) sey yew o.

       Destpêka pirtûke bi şayesandina(tasvîr) ca û vercayan destbide beno. Raya ewila ke ez wandişê pirtûkeke kurdî çiyeke ensarên rast yena. Xoza no hewa hameyo şayesekerdiş, gama kê wanenê, kê vanîy qey, kê miyan a deştî de yan zî serê tumî de vateyoxî reyde gêrenî, kê heman bîyeran (bûyer) miyanî de ciwîyeyênê.

      Ca û wareyê romanî, Gimgime û dormarê dewanê Gimgime de hameya ristiş. Her ca û ware bi daranê xo, bi teyr û tilûranê xo, bi tap û tumanê xo hameyo şayese kerdiş. Sey wandoxek gama min roman heta peynî qedêna zaf çîyan bonder biya, zaf çîyan hesîyaya, çiyo ke heta enka haya min bide çineybî, hayamin  înan ra virazyay. Ez rehet şîna vaca ke semeda wandoxê neweyên roman, pirtûkeke erjîyaye ya.

      Bare û mijarên ena pirtûke, di sere de meseleya kurdî ya. Xoverdayîş û tekoşîna şarê kurd senî hawa şikl û dirûv giroto, nizdîbeyîşê pergale derheqa ena mesela de senî hawa yo, sosyolojîya şarêy dormarî û dek û dolavên dewlete yew bi yew sey dîmenan hameyo şayesekerdiş. Ra-ray bi bareyê kesane reyde  haya kê persgirayê şehs û kesa zî bena. Meseleya peşmergeyan reyde zî niştox waşto haya ma persgiraya kurd a neteweyî bihesno. Ginana nakokîyanê bêtar eşîran ameyo destnîşan kerdiş.

      Dem û wextê  romanî pey darbeya leşkerî destbide beno, dades serran  miyanî de biyer qewimiyenê û roman miyanî de tevne giyênê.

     Ziwanê pirtûke, bi fekê mintiqaya Gimgime reyde hameyo nûştiş. Kesêke vaco ez wazena heme virdîgileyanê romanî fehm bika, lazim o ke kê zah hewl û zor bido xo, bi sebr reyde biwano. Çimkî ra-ray sayeseyo vêşen kê eciz keno, labelê wexte ke kê binê nê şayesekerdişî de xizanê biyere hesenîy aye wext kêfweş benê. Gama kê hewl da xo, çekû û ristay şinasnay ,aye wext kê şîrînîya ziwanê kirmackî hesîyenê, tehm û çejo ciyayên di miyan hêşe kê de vila beno. Kê werek xo anê kê wanê, werekna min heme fekîy na zarawa bizanaynî, min a dever bişinasnaynî.

     Wexte ke kê destbi wandişê pirtûke kerd, çend rûpelan ra pey kê rastî lehengê roman Soro yenê. Soro destpêke sey keseke alvêrê heywanan keno, yeno şinasnayîş pey ra wexteke bare geşe beno çend beşan pey kê veynenî ke semeda xoverdayîş û tekoşîna şarêy xo bi hawa limnayo, eslê xo de Soro gerîlya yo. Semeda ke têkildarîya şare û tekoşeran bivirazo hameyo peywîr kerdiş. Eyta çiyeke bala kê anceno ke niştox waşto hema cade wa wandoxîy bare nêhesîy, wa heta rûpela peyenî bare merak bikê. Ra-ray hema rûpelanê verênan de, gama kê diyaloxan wanenî  di miyan hêşê kê de perseke cîq keno vano ke Soro keseke rêzeyîn nîyo, ginana kê dekewnî miyanê rûpelan de  a persa xo vîr kenê. Gama barey geş benîy, kê heq danê cîqkerdişê pers.

        Ristiş û hunanî kerdişê romanê Soro her çend hîmeke sereke bo zî (bi ey ra meseleya roman destpê kena, bi erdiş reyde qedêna), gama kê bala xo danê heme vîst û şeş beşanê pirtûke zafîn meseley rûpelanê pirtûke hameyî nexş kerdiş. Ney meseley her yew bi xoserîya xo bi kesanê xo temsîl kenê, erdvînîya roman de sey vilik û gulan reng danê û wazenîy peyaman bidê ma. Çend kê ver bi miyanê romanî ra şinê kes û kesayet weşî benê. Nasnayîş nê kesan, nasnayîş bareyan ra hameyo girêdayîş. Her yew sûretê eş û dejî şare xo ra nûnertêy kenê, wazenîy ma ciwiyayîşê înan û dinyaya înan bihesê. (finak, Mesudî Kesk, Mistê Çulagî, Neslîxan, Harûn, Sultan, Ap Evdilrehman……….ûêb). Ginana roman de biyer di bêtar demo tedeyê û demo viyarte de qewimênê. Kesayetê roman bi semedeke ra şexs xo reyde ameyê girêdayîş. Heme zî bi ciwîyayîş xo yo verên reyde, têman romanî bîyê. Bi vatişo bîn ra kê şînîy vacîy ke, meselaya her kesayetî est a, bi rengê xo reyde ena tabloya romanî neqişneno. (Mesela Paşa şiyo, Stenbol û îzmîr de mendo, zext û tehda dîya pey ra xo heseyo, hameyo agêrayo welatê xo.)

        Semeda ke zaravaya kirmanckî sey kurmancî û soranî di edebîyat de zaf  nêameya xebetnayîş, gama ke  panc sey û vîst û panc rûpelanê ena pirtûke verî çiman xo de veynenî, kê zaf kêfweş benê û hêvî kê vêşêr benê. Min gore ena pirtûk, semedê wêjeya kurdî pirtûkêke fîraz a, sey wandoxêke spasanê xo nûştox ra erşawena.

Pirtûk 2010 de, di Weşanxaneyê Vateyî de  çap biya.

           Evdila QASAN

Kulûba Xwendinê Ya Diyarberkir

'Xewnên Zîvîn' ya Fatma Savci-Tahir Taninha

                                               Xewnên Zîvîn

         Di helbestên Fatma Savci de hestên ji xwe çûyî hene. Rêz bi rêz, peyv bi peyv li pey hev diherikin. Heger welatek bindest be; ziman, çand û hemû tiştên netewî qedexe be, helbestvanê wê welatî jî, hawara xwe digihîne sembolan, hêmayan. Hestên xwe bi zimanekî veşartî, teknikeke tejî gazind û wek barana payîzê peyvên bi hestên awis dibarêne ser rêzikan. Xwe digihine her xiyalan, xwe digihine tercûmaniya ku êşa dilê xwe, êşa welatê xwe.

         Li vî welatî helbest çi zimanî kurdî be çi zimanî tirkî be, yexlev bi vî şiklî hatiye nivîsandin. Çiqas ew rêzikên helbestvanên kurd (çi kurdî çi tirkî) dilê min de bi hemû aliyan cihê xwe bigirte jî; dîsa gazindên min hene. Êş tenê bi peyvên hestbariyê nayên parvekirin. Mirov li helbestên dinyayê yên bi nav û deng binêre ku peyvsaziya wan çiqas ji hestbariyê durê lê çiqas jî nêzikî hestbariyê ye.

         Helbestvanê esîlkurd Cemal Süreyya tenê du rêzikên wisa dinivîse.

“Ernevut mecburin rastiyê bêjin,

 Kurd derew…”

         Heger em bên li ser pirtûka xanima Fatma Savci ya bi navê ‘Xewnên Zîvîn’  jî di deryaya hestbariyê de winda bûye.

“Kengî çavên te bikevin bîra min, rişokên xemeke har, xwe bera ser sînga min a çepê dide.

         Hestirên Beytikan, xwe bi sêdara mijangên min ve dar de dikin..Newroz xwe di nav demsalên min de, dişewitênin.”

         Fatma Savci, kul û derdên xwe hema bêje bi hemû rêyên alavan aniye ziman. Carnan deşta Mêrdinê kiriye hevkarê xwe, carnan Cudî, carnan her ‘Çardil’ ên welat. Şexsiyetên di şoreşê de bûyîn lehengê gelê xwe jî di rêzikên wê de cih girtiye.

Helbest xwineran re axaftineke. Ev axaftin bi xwe re, jiyana helbestkar dide der. Jiyana nivîskara pirtûkê, di her helbestekê de xwe aşkere dike. Belkî ew hestbariya min dişîbandî barana payizê jî ji heyata nivîskar tê.

         “Ku bihar, di nivî deşta Mêrdinê de hat dadan û bejna genim qamekê bilind bû…

         Ku guliyên geliyên Colemêrgê hişîn kirin, di neqşên keçikan de…

         Ku di hinarikên rûyê Diyarbekir de, kûlilkên Nîsanê sor kirin…”

         Carnan nivîskar diweste û bêhal dikeve ji hestên xwe. Ev bêhal ketin kaniya helbestêye. Ji xwe nivîskar peyvên xweş wê demê de diafirîne.

“Bêjim çi êdî? Bi xêr biçe rihê min?”

         Heger netewek bi serhildanan ve ji halê xwe ketî be, helbestkar tê çawa vê rewşê bêne zimên. Elbet ew jî tê ji halê xwe ketî be. Lê dîsa ‘pişta sobê’ yên rûyê xwe bi berfa çiyan ve reş kirin, di dilê xwe de hêvî hewandîbûn.

         “Herçiqas, em koleyê her çaxan û dara şikestî ya dehlên her demê jî bûn, Leyla Qasim hevirtirşê serhildanên veşartî bû, di paşilên me yên nixûmandî de… Wêneyê serkoşeya civata jinên gihiştî bû…lorîka devî her dayikê bû, li ber dergûşan… efsaneya ku bi dizika dihat gotin li pişta sobê…sirê devê tenûrê bû”

         Helbest, dilê me yê bi şewat êmin dike. Ji dilên ku bixwazin peyv sazbikin û derdê xwe birêjinan re û hêjî rêyeke nedîtînan re… “Xebinetê… Gava tu cemidî..gul li dilê min çilmisîn…”

Tahir Taninha

Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir

Navdanka Pirtûkê:

Fatma Savci

Xewnên Zîvîn

Weşanxane: Avesta