DERHEQA WANDIŞA ANTOLOJÎYÊ HÎKAYANÊ KIRMANCKÎ DE (Amedekerdox:Munzur Çem)-Evdila Qasan

Munzur Çem

      DERHEQA WANDIŞA ANTOLOJÎYÊ HÎKAYANÊ KIRMANCKÎ DE

 Parr Eğitim-Sen de semedê “Rojê çîroka dinyaye” kombiyayişêke hamebi hedirnaya. Raya ewile ez wera de ena pirtûke hesiyaya. Pey ra niştoxêke kirmanc ena pirtûke min rê diyarî kerde, semeda ena pirtûke ey ra zaf sipas kena.

Dima ra  min pirtûke wande. Miyanê antolojî de yewendes meseley ca gêne. Wayirê enê meseleyan Huseyîn Karakaş (xewf, wayirê hêniyê mamedî), J.Îhsan Espar (Derdê Dewrêşî), Malmîsanij (engişta Kejê; sey meselaya ewil yena pejirnayiş), Mehmet Uzun (Yelge), Munzur Çem (Vengê birrî, Tersê Memî ), Roşan Lezgîn (Xozî biyê zafî, Rem) û Serdar Roşan (Gozêre, Bircanê Diyarbekirî ra mektubêke) yê.

Ena Antolojî hetê Munzur Çem ra hameya hedirnayiş û 1996 de weşanxaneya Sida çap biya.

Gama min pirtûke wande, çiyo ke tewr bala min ante, veciyayîşe wêjeya kirmanckî senîwa  biyo û senîwa vila biyo. Eke  ma mewludê gorbihişt Mela Ehmedê Xasî nêhesibnê se, raya ewil meseleya Malmîsanij “Engişta Kejê “ reyde ewil maya xo ra biyo, pey ra şiyo Ewrupa geşebeyişê xo domnayo. Meseleya ewilên goreyê min zaf giring a. Çimkî cayê biyere mesela Pîrane yo. Pîrane zî semeda kurdan cayêke zaf giring o. Sey ke tarîx Şeyh Seîd ra naşt rayna di wera de biziviro, kokê xo biveyno. Ez sey Şikledayoxê Oris Osip Brîk nêvana ke “Pûşkîn nêbînî zî  Yevgîn Onyegîn hameyinî nûştiş. Labelê gama kê bala xo danê, karo ke Malmîsanij kerdo, karêke zaf fîraz yo. Eke rojêke kirmanckî sey zaravayêke xo talûke ra bifilitno, ez vana ke, bi bedeldayişê engişta  Kejê   reyde  xo bixelisno. Kê vanê qey aye êş, zilm û tehdaya serdestan reyde şarê ma xo hesiyayo, xoverdeyê û veynayîşê ey zîl dayo. Gama ke kesayêya Kejê fikiryênê hêvîyê xelasbiyeyîşî çirûskênê.

Rayêreke ey dayo şarê xo verî ra embazanê ey bînan zî domnayo. Sey way û birayan yewendes hebiy meseley kom biyê xoverdayîşê zaravaya kirmanckî danê. Huseyîn Karakaş şerro bêtar xoza û şare xo nîşan dayo, xewf miyanê hêşê Fîdane reyde waşto ke wandoxanê xo bido hiweyeyiş. Îhsan Espar  nêweş kewtişê Zînê reyde binvîrê carmêdî û kesayeyê karmendêke kerdo belayê serê ey. Mehmet Uzunî ra ciwiyayîş çiyêke taybetî yo, vano kefweşê tewr hewlên di gedeyêy de limênaye ya. Munzur Çem xoza sey leteyêke fikirîya yo semeda ke teyr û tilûran zilmî ra bifilitno rayfistin kerdo înan duştê dişmin ra kerdo yew hêz, waşto wa xo eno şerr ra bifilitnê, rayna fikiriyayo ke vato mêrdim rayîrê xo ganî o bi xo biveyno, aye wexte tersê kesayeyanê xo zî remneno. Roşan Lezgîn encamê şerr û zilmî yew bi yew rêze kerdo, şiyişî dima ra hêst û vîrameyayîşê xo hamîn kerdo. Serdar Roşan maneyê xo dayo dara Gozere miyanberê çend nifşan şiyo hameyo ma verî de tecribeyê ciwiyayîşî rokerdê ma ra waşto ke hêviyanê xo meterkinê rojêke ma bi helikopterêke reyde  asmênî Diyarbekirî de bigêrê û ma ke cejn û roşanan temaşe bikerê.

 Eke bindestêya şarêke bireso çend seserran aye wexte wêjeyê ey zî her tim zilm û tehdayê cayêke muhîm gêno. Xora  xo dûrfistişê wêje zî  çiyêke asayî niyo. Xoverdayişê xozayî aye yo ke kê bi wel û herra zilm reyde xo newe ra awan bikê. Ena pirtûke de çiyêke ensarên esto. Hêvîya min ayê ya ke heme wandoxê kurdî rojêke ena pirtûke biherênê û biwanê .

Evdila Qasan

Munzur Çem,

 Antolojîyê Hîkayanê Kirmanckî (Zazakî),

 Weqfa Kurdî ya Kulturî Li Stockholmê, 

Stockholm 2005, 

158 rîpelî

BALÊ WANDIŞA ROMANA “SORO “ YA DENÎZ GUNDUZ-Evdila Qasan

                                 

                                      

                               

                 BALÊ WANDIŞA ROMANA “SORO “ YA DENÎZ GUNDUZ

      Gama kê pirtûkî gênê xo destan, çiyeko bala kê tewr anceno bergê pirtûk o. Sûreteke cenî bi saya xizan ameyo viraştiş, dormarê a de  tap û tumîy asenê, tewr pey zî baxçeyek bi vilikan reyde ameyo xemilnayîş. Kê cade tehe de vecenî ke no verca, cayeko xozayî yo. Pey ra  gama kê wandişê domnenê, kê eqliyenê ke berg û mîyanok(naverok) sey yew o.

       Destpêka pirtûke bi şayesandina(tasvîr) ca û vercayan destbide beno. Raya ewila ke ez wandişê pirtûkeke kurdî çiyeke ensarên rast yena. Xoza no hewa hameyo şayesekerdiş, gama kê wanenê, kê vanîy qey, kê miyan a deştî de yan zî serê tumî de vateyoxî reyde gêrenî, kê heman bîyeran (bûyer) miyanî de ciwîyeyênê.

      Ca û wareyê romanî, Gimgime û dormarê dewanê Gimgime de hameya ristiş. Her ca û ware bi daranê xo, bi teyr û tilûranê xo, bi tap û tumanê xo hameyo şayese kerdiş. Sey wandoxek gama min roman heta peynî qedêna zaf çîyan bonder biya, zaf çîyan hesîyaya, çiyo ke heta enka haya min bide çineybî, hayamin  înan ra virazyay. Ez rehet şîna vaca ke semeda wandoxê neweyên roman, pirtûkeke erjîyaye ya.

      Bare û mijarên ena pirtûke, di sere de meseleya kurdî ya. Xoverdayîş û tekoşîna şarê kurd senî hawa şikl û dirûv giroto, nizdîbeyîşê pergale derheqa ena mesela de senî hawa yo, sosyolojîya şarêy dormarî û dek û dolavên dewlete yew bi yew sey dîmenan hameyo şayesekerdiş. Ra-ray bi bareyê kesane reyde  haya kê persgirayê şehs û kesa zî bena. Meseleya peşmergeyan reyde zî niştox waşto haya ma persgiraya kurd a neteweyî bihesno. Ginana nakokîyanê bêtar eşîran ameyo destnîşan kerdiş.

      Dem û wextê  romanî pey darbeya leşkerî destbide beno, dades serran  miyanî de biyer qewimiyenê û roman miyanî de tevne giyênê.

     Ziwanê pirtûke, bi fekê mintiqaya Gimgime reyde hameyo nûştiş. Kesêke vaco ez wazena heme virdîgileyanê romanî fehm bika, lazim o ke kê zah hewl û zor bido xo, bi sebr reyde biwano. Çimkî ra-ray sayeseyo vêşen kê eciz keno, labelê wexte ke kê binê nê şayesekerdişî de xizanê biyere hesenîy aye wext kêfweş benê. Gama kê hewl da xo, çekû û ristay şinasnay ,aye wext kê şîrînîya ziwanê kirmackî hesîyenê, tehm û çejo ciyayên di miyan hêşe kê de vila beno. Kê werek xo anê kê wanê, werekna min heme fekîy na zarawa bizanaynî, min a dever bişinasnaynî.

     Wexte ke kê destbi wandişê pirtûke kerd, çend rûpelan ra pey kê rastî lehengê roman Soro yenê. Soro destpêke sey keseke alvêrê heywanan keno, yeno şinasnayîş pey ra wexteke bare geşe beno çend beşan pey kê veynenî ke semeda xoverdayîş û tekoşîna şarêy xo bi hawa limnayo, eslê xo de Soro gerîlya yo. Semeda ke têkildarîya şare û tekoşeran bivirazo hameyo peywîr kerdiş. Eyta çiyeke bala kê anceno ke niştox waşto hema cade wa wandoxîy bare nêhesîy, wa heta rûpela peyenî bare merak bikê. Ra-ray hema rûpelanê verênan de, gama kê diyaloxan wanenî  di miyan hêşê kê de perseke cîq keno vano ke Soro keseke rêzeyîn nîyo, ginana kê dekewnî miyanê rûpelan de  a persa xo vîr kenê. Gama barey geş benîy, kê heq danê cîqkerdişê pers.

        Ristiş û hunanî kerdişê romanê Soro her çend hîmeke sereke bo zî (bi ey ra meseleya roman destpê kena, bi erdiş reyde qedêna), gama kê bala xo danê heme vîst û şeş beşanê pirtûke zafîn meseley rûpelanê pirtûke hameyî nexş kerdiş. Ney meseley her yew bi xoserîya xo bi kesanê xo temsîl kenê, erdvînîya roman de sey vilik û gulan reng danê û wazenîy peyaman bidê ma. Çend kê ver bi miyanê romanî ra şinê kes û kesayet weşî benê. Nasnayîş nê kesan, nasnayîş bareyan ra hameyo girêdayîş. Her yew sûretê eş û dejî şare xo ra nûnertêy kenê, wazenîy ma ciwiyayîşê înan û dinyaya înan bihesê. (finak, Mesudî Kesk, Mistê Çulagî, Neslîxan, Harûn, Sultan, Ap Evdilrehman……….ûêb). Ginana roman de biyer di bêtar demo tedeyê û demo viyarte de qewimênê. Kesayetê roman bi semedeke ra şexs xo reyde ameyê girêdayîş. Heme zî bi ciwîyayîş xo yo verên reyde, têman romanî bîyê. Bi vatişo bîn ra kê şînîy vacîy ke, meselaya her kesayetî est a, bi rengê xo reyde ena tabloya romanî neqişneno. (Mesela Paşa şiyo, Stenbol û îzmîr de mendo, zext û tehda dîya pey ra xo heseyo, hameyo agêrayo welatê xo.)

        Semeda ke zaravaya kirmanckî sey kurmancî û soranî di edebîyat de zaf  nêameya xebetnayîş, gama ke  panc sey û vîst û panc rûpelanê ena pirtûke verî çiman xo de veynenî, kê zaf kêfweş benê û hêvî kê vêşêr benê. Min gore ena pirtûk, semedê wêjeya kurdî pirtûkêke fîraz a, sey wandoxêke spasanê xo nûştox ra erşawena.

Pirtûk 2010 de, di Weşanxaneyê Vateyî de  çap biya.

           Evdila QASAN

Kulûba Xwendinê Ya Diyarberkir

'Xewnên Zîvîn' ya Fatma Savci-Tahir Taninha

                                               Xewnên Zîvîn

         Di helbestên Fatma Savci de hestên ji xwe çûyî hene. Rêz bi rêz, peyv bi peyv li pey hev diherikin. Heger welatek bindest be; ziman, çand û hemû tiştên netewî qedexe be, helbestvanê wê welatî jî, hawara xwe digihîne sembolan, hêmayan. Hestên xwe bi zimanekî veşartî, teknikeke tejî gazind û wek barana payîzê peyvên bi hestên awis dibarêne ser rêzikan. Xwe digihine her xiyalan, xwe digihine tercûmaniya ku êşa dilê xwe, êşa welatê xwe.

         Li vî welatî helbest çi zimanî kurdî be çi zimanî tirkî be, yexlev bi vî şiklî hatiye nivîsandin. Çiqas ew rêzikên helbestvanên kurd (çi kurdî çi tirkî) dilê min de bi hemû aliyan cihê xwe bigirte jî; dîsa gazindên min hene. Êş tenê bi peyvên hestbariyê nayên parvekirin. Mirov li helbestên dinyayê yên bi nav û deng binêre ku peyvsaziya wan çiqas ji hestbariyê durê lê çiqas jî nêzikî hestbariyê ye.

         Helbestvanê esîlkurd Cemal Süreyya tenê du rêzikên wisa dinivîse.

“Ernevut mecburin rastiyê bêjin,

 Kurd derew…”

         Heger em bên li ser pirtûka xanima Fatma Savci ya bi navê ‘Xewnên Zîvîn’  jî di deryaya hestbariyê de winda bûye.

“Kengî çavên te bikevin bîra min, rişokên xemeke har, xwe bera ser sînga min a çepê dide.

         Hestirên Beytikan, xwe bi sêdara mijangên min ve dar de dikin..Newroz xwe di nav demsalên min de, dişewitênin.”

         Fatma Savci, kul û derdên xwe hema bêje bi hemû rêyên alavan aniye ziman. Carnan deşta Mêrdinê kiriye hevkarê xwe, carnan Cudî, carnan her ‘Çardil’ ên welat. Şexsiyetên di şoreşê de bûyîn lehengê gelê xwe jî di rêzikên wê de cih girtiye.

Helbest xwineran re axaftineke. Ev axaftin bi xwe re, jiyana helbestkar dide der. Jiyana nivîskara pirtûkê, di her helbestekê de xwe aşkere dike. Belkî ew hestbariya min dişîbandî barana payizê jî ji heyata nivîskar tê.

         “Ku bihar, di nivî deşta Mêrdinê de hat dadan û bejna genim qamekê bilind bû…

         Ku guliyên geliyên Colemêrgê hişîn kirin, di neqşên keçikan de…

         Ku di hinarikên rûyê Diyarbekir de, kûlilkên Nîsanê sor kirin…”

         Carnan nivîskar diweste û bêhal dikeve ji hestên xwe. Ev bêhal ketin kaniya helbestêye. Ji xwe nivîskar peyvên xweş wê demê de diafirîne.

“Bêjim çi êdî? Bi xêr biçe rihê min?”

         Heger netewek bi serhildanan ve ji halê xwe ketî be, helbestkar tê çawa vê rewşê bêne zimên. Elbet ew jî tê ji halê xwe ketî be. Lê dîsa ‘pişta sobê’ yên rûyê xwe bi berfa çiyan ve reş kirin, di dilê xwe de hêvî hewandîbûn.

         “Herçiqas, em koleyê her çaxan û dara şikestî ya dehlên her demê jî bûn, Leyla Qasim hevirtirşê serhildanên veşartî bû, di paşilên me yên nixûmandî de… Wêneyê serkoşeya civata jinên gihiştî bû…lorîka devî her dayikê bû, li ber dergûşan… efsaneya ku bi dizika dihat gotin li pişta sobê…sirê devê tenûrê bû”

         Helbest, dilê me yê bi şewat êmin dike. Ji dilên ku bixwazin peyv sazbikin û derdê xwe birêjinan re û hêjî rêyeke nedîtînan re… “Xebinetê… Gava tu cemidî..gul li dilê min çilmisîn…”

Tahir Taninha

Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir

Navdanka Pirtûkê:

Fatma Savci

Xewnên Zîvîn

Weşanxane: Avesta