19 Ekim 2013 Cumartesi

Barê Şevê ya Fawaz Husên- Tahir Taninha

                                  
             

                                                                                                      
                                                       Beşa 2

Cih dayîna çîrokên gelêrî di romanê de; terzeke cuda bi xwe re diêne. Zimanê romanê dewlemend dike, efsûniyeke derdikeve  pêş.

Heger çîrokên gelêrî bi raste rast di romanê de bê te nivîsandin, ji zimanê romanê re tiştekî ne maqûle. Wek agahî dayîn tê xuyakirin. Heger vebêjêr ji devê karakter çîrokên gelêrî parve bike, wê çaxê  jî bi çêkiriya nivîskar (sêwirî, kurmaca) ve em ê girê bidîn.

“Hebû nebû, rehme li dê û bavê min û we b û. Kêzek hebû û wê dixwest ji xwe re mêrek bikira. Ew bir ê de pêrgî şivanekî li ber pezê xwe hat û wê jê re got: “Şivano, ma tu min nakî?” Şivan got: “Belê.” Kêzê got: “Ma tê bi çi li min xî?” Şivan got: “Bi darê xwe” Kêzê got: “Hû, ez, kêzê, kêz xatûnê, xwdiya şimika reqreqanî, çavên kilê sibhanî, ez ten akim şivanî?”(111)

Şêrko, ji herema Rojhilatê Kurdistanê ye. Vebêjêr bi saya nameya Qazî Mihemed ku di berîka Şêrko de hatiye dîtin; buyerên siyasî yên di vê herêmêde çêbûyîn, ji xwendevanan re parve dike, agahî dide. Agahî dayîn, zanîna ez dizanim di hin romanên klasîk de hene. Carnan behsa kesayetên dîrokî tê kirin carnan jî wekî Victor Hugo ( Romana bi navê ‘Notre Dame de Parîs’ ) behsa avasaziya xaniyên Parîsê dike. Agahiyeke berfireh di derheqê xaniyên kevin dide.

Kesayetî di beşa ku behsa karakterê Rustemê Zal dike de, dibin meseleyên civatî de piçekî winda dibe. Belkî nivîskar ji herema Rojavayê Kurdistanê ye, ji bo wê çendî maye dibin bandora rewşa vê heremêde.

Karakterê Rustemê Zal, ne wekî di destana Rustemê Zal de pehlewane. Nivîskar dest pê kê de behsa karakterê Rustemê Zal dike.

“Rustemê Zal ne qehremanê Şehnameyê bû û ji zîna hespî xwe yê rewan peya nebû.”(51)

Fawaz Husênî, pêşî xwînerên xwe hişyar dike. Ziddiyeke li ser navê karakterê Rustemê Zal nîşanî me dide.

Parîs,  bihûşta di nav hişê Sîno, Dara, Şêrko û Rûstemê Zal de, nebû war,  nebû bihûşt…

Li Parîsê  xeyalên xwe bi cih neanîn, xweşiyek nedîtîn û tu carî jî nabînîn. Ew penaberin û ji bindestiyê reviyîne, lewma dil parçebûye, avakirin zehmete.

Civata ku lê şer û pevçûn herdem heyîn, ew civat ji xwe re qehremanan peyda dike. Wêjeya wan yexlev li ser propagandayê hişîn bûye. Dema Komara Turkiye’yê ava dibe, wêjeya wê demê minakeke baş e. Karakterên romanên wê demê pehlewanin, zanane, xweşikin û hev dû.

Di wêjeya kurdan de jî ev mesele hê jî heye. Lê cudahiya wêjeya kurdan jî heye. Lewra heger tu bindest bî, heger her tiştî te qedexe be mafê te heye ku kesên li hemberî zilmê derketî, tu wêjeya xwe de wan bikî pehlewan. Lê bi vî şeklî edebiyateke baş jê dernakeve. Elbet kesên ku li hemberî zilmê derketîn, şoreşgeran wek karakter di romanê de dê cihê xwe bigrin. Bi kesayeta xwe ve, bi teknîk û zimanê xwe ve bê te nivîsîn dê baştir be.

Fawaz Husênî, li Parîsê dije. Wêjeya Fransî jî baş dizane. Bandora wêjeya Fransî li ser romanên wî heye. Nemaze romana Stendal ya bi navê ‘Reş û Sor’

“Dema wî kar nedikir, ew diçû ser girê Montmartrê û li dêm û lêvên bi ken û bi kêf ên gerokên dinihêrî.”(102)

Ji vê jêgirtinê karakterê Stendal Julien Sorel tê bîra meriv.

      Tahir Taninha
Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir
Navdanka Pirtûkê:

Fawaz Husên
Barê Şevê
Weşanxane: Avesta


12 Temmuz 2013 Cuma

A short analysis of *Hesene Metê’s “Labyrinth of Jinn” -Omer Delikaya


                                              



by Ömer Delikaya
In Labyrinth of Jinn, Hesenê Metê tells a masterful story of a teacher named Kevanot who is assigned in a village in which almost all villagers have widespread beliefs and relationships with supernatural things, particularly jinn. Newly wed Kevanot goes to the village with his wife Nergiz. Consistently repeated depicted gothic scenes and objects which abound in the novel narration reinforce and lay the groundwork as a reason of resemblance between teacher Kevanot and illiterate villagers.
At first as a teacher he tries to find solutions for the problems of villagers mostly related to education of students. He begins to learn their odd and strong traditions when one of his student bitten by a snake as inserting her hand into a hole of wall to find bird eggs. Teacher Kevanot learns that his students kill turtles, damage to nests of birds because of several superstitions. It is accepted as a normal tradition by their parents, too. Kevanot doesn’t uphold this odd tradition and tries to change children’s behavior towards animals but not able to do so. Himself self-confident and sensible, Kevanot is very genial and sympathetic towards the villagers including illogical ones, after all he starts to look like villagers.
The only well-educated villager Gabrany Bacho is one of the main characters in the novel. With the help of Gabran’s detailed notes about villagers which compose a great scale of roman, we as readers at least get the opportunity to observe villagers from the viewpoint of a native voice. Villager’s typical abnormalities which become one of main motifs in novel strengthen theme of jinn and make social reality more tangible. At the same time language used in novel, especially in aspect of giving villagers creative names and nicknames support the bizarre atmosphere of unusual events. In this sense, Gabran’s notes about villagers contain a lot of such creative names some of which are still in practice in villages of Kurdistan. From this perspective, labeling all villagers with one of his/her distinguishing feature create a social perception about villagers and we feel that what is talked about is a kind of aim to decrease effect of mystical events with the help of unfamiliar names of characters and their authentic features.
Deal with a conflict between individuals and society with a background full of interesting and somehow supernatural pattern of events, the novel contains repetitive gothic scenes. Dark, ghost, skull, graveyard, blood, sleep with nightmares are gothic elements in the narration. Some of them are continually repeated. These gothic scenes in jinn stories increase terror in the readers.
According to a villagers who goes under the control of jinn and finally able to escape from them, they “have crushed head, long or short and thick nose, thin legs...when they speak their teeth could be seen totally.” (pg: 117) The oddness of this point is that despite all the problems they have had because of these creatures, villager’s reflection of jinn is good. They don’t directly express their name “jinn” but just say “those who are superior than us”. This usage is a common usage about jinn even today. Actually in a way narrate some traditions and superstition, the novel takes a close anthropological look at a mountainous village of Kurdistan which named “Village of Mad”.
Although all this kind of behaviors in a way declare him as a teacher who is positive idealist, the conflict he become face to face in other extracts of the novel, especially in conclusion one, almost altogether change his attitude, and rather he finds himself doing the same insane activities for which he put the blame on villagers beforehand. Toward the end of novel Kevanot teacher who is clued with jinn as well, being accepted as an unconventional figure by villagers themselves, too. But this great change of main character doesn’t happen suddenly but in the chain of strange events. Narration moves ahead with a growing tension and toward to the end of novel repeated scenes of jinn create an atmosphere of horror in novel. This growing tension gives an unfailing fluency to the narration.
In conclusion Hesenê Metê’ roman named “Labyrinth of Jinn” is readable with its gothic elements, interesting dialogues, horror scenes and well combination of these features. It expresses the conflict between individuals and society. But at the same time it deal with distinct problems of Kurdish society.
*About the Author: Hesenê Metê is one of modern Kurdish novelist live in exile. He have enriched narration scale to a great extent and increased variation in the Kurdish literature, specifically with his fantastic novels. His novel titled “Labyrinth of Jinn” translated both in Arabic and Turkish language.

                Omer Delikaya
Kulûba Xwendinê Ya Diyarberkir

18 Haziran 2013 Salı

Labîrenta Cinan ya Hesenê Metê-Sadedîn Çira



                                                       
                                               


                                                     Jİ HÊLA TEKNÎK Û HÛNANDİNÊ

              Labîrenta Cinan ji hêla teknîkî û hûnandinê ve berhemeke hevgirtî ye. Çîroka Mamoste kevanot bi gihiştina bersiva ku li bendê bûye dest pê dike. Ev beşa ewil ku ji nîv rûpelê pêk tê, bi xwendevanan dide zanîn ku M.Kevanot bersiva ku bi kêrî hindekarîyê nayê werdigre û bi monologa , “Ew gunda… Av û kuçên wî gundî.” (r.9) Wek dîmena filmekî ku karakter bi xeyalan vedigere paşerojê, çîrok, çar salên bihurî yên serleheng M.Kevanot û hevsera wî Nergiza Koçer ku li Gundê dînan jiyane pêşkeşî me dike.
              Li pey beşa ku serleheng bersiva ku dipa werdigre, beşa ku serleheng çawa jina xwe naskiriye, çawa wê xwestiye û çûyîna wan ya gundê dînan, geh ji devê vebêjî, geh ji devê serlehengî tê vegotin. Ev beş, di nava xwe de bi beşên ku M.kevanot bi tevgerên maqûl û niyeteke baş dixwaze tiştina ji bo gund û gundiyan bike didome.
Piştî vê, ji pênûsa Gebranê Baço ku xortekî xwenda ye û xwestiye pirtûkekê li ser gundê xwe binivîsîne lê nîvçe maye, şayesandina 16 malên gund û gundiyan tê kirin. Bi vê teknîk û hûnandinê hem serleheng, hem jî xwendevan, gund û gundiyan ji nêzîk ve nas dikin û di derheqa gundî û şêniyên gundî de dibin xwedî fikrekê.
Li pey vê beşa ku wek pirtûka Gebranê Baço ya nivçemayî ye û bi hostetî hatiye hûnandin, dîsa vebêj dest bi vegotinê dike.
               Vegotin heta beşa ku wek ji pênûsa G.Baço tê vegotin li ser ciddiyetekê dimeşe. Ji vê beşê û wirde, vegotina ciddî li gelek ciyan vediguhere vegotineke îronîk.
Vegotina îronîk bi van gitonan dest pê dike: “Ji çarsed û bîst şêniyên gundê me bi kêmanî heşt kesên wan har, dehê wan dîn, bîstê wan cinî, sedê wan ehmeq, du sedên wan saxik…û yên mayî ne diyarin.”(R.72) Navê karakterên van 16 gundên ku tên şayesandin jî navên îronîk in. Mînak, Poznîkalî, Simbêlboq, kupo, Çavbeloq, Hecî Nîvçe, Cefto, Fistûj, Sofî Kurmî ûwd.
Ev beşa ku wek pirtûka nîvçe ya G.Baço ye, bi hûnandineke xurt, vegotineke herikbar û îronîk ku bi hostetî mijar hatine hilbijartin tije ye. Lê beşa berî vê beşê ku têra xwe ciddî ye li ber vê beşê giraniya xwe ji dest dide, wateya ciddîbûna wê sivik dibe. Çend mînakên din ji îroniya vê beşê:
“Lê pîrozweriya vê bîra gundê me ne tenê ji fonksiyona wê ya avê ye…keç û bûkên ku bi bixwazin (keç û bûkên gundê me hemû jî vî tiştî dixwazin) fesadiya yekê an jî çêlî xortekî gundê me bikin, hebûna vê bîra me ji bo wan rêyeke herî baş û dayîneke xwedê ye.”(r.72)
“Lê xwedê li rûyê keç û xortên me mêze kir (ji vî aliyî de carina xwedê li rûyê gundiyên me mêze dike.”(r.73)
“Fis di mala poznîkalî gundê me de disekine, lê qise nasekine.”(r.74)
“dibêjin, ev keça mala simbêlboq ji piya jî mîza xwe kiriye.”(r.77)
“meriv ê bibêje ku xwedê di kar û barê hunera xwe de tenê li ser çêkirina Rîco î gundiyê me poşman bûye, pêşiyê xwestiye jinekê ava bike, du re di gava dawîn de jî poşman bûye û hinek tiştên mêraniyê lê reşandiye.”(r.102)
»Hesenê Metê û Labîrenta cinan
                                                                 KARAKTER

                Karakterên di labîranta cinan de dibin qûrbanê temaya „cinan“ û lawaz dimînin. Karakter M. Kevanot heta cîhekî karakterekî xurt e. Em heta cîhekî dibêjin, ji ber ku ji cihekî û pê ve (em ê li jêr bi mînakan diyar bikin) sirf ji bo temaya cinnan û wî li gund dînkirinê, li pey beşa ku wek pirtûka nivcomayî ya Gebranê Baço ye, em yekser dibînin ku Kevanot jî û jina wî jî hatine guhertin. M. Kevanotê zana, zarxweş û maqûl diçe, yekî din dikeve şûna wî. Nivîskar ji bo temaya cinan li hev bihûne û armanca xwe ya derbarê cinnan û pîrebokan de pêk bîne, neheqî li lehengê xwe yê xwedî ideal dike. Merivekî ku dixwaze di gundekî ku beşa herî biçûk ya civakê ye guherînên erînî bike, zû bi zû, bêyî ku berxwe bide radestî vê beşa civakê ya kovî û nezan dike.

                                   DEMA KU KARAKTER XURT BE

                  Serleheng dibêje: “Ez tênagêhêjim bê çima pêşniyarên baş ê cî negirin? Ku meriv ji wan re bibêjin û wan serwextî başiya van tiştan bikin, çima nepejirînin..? Ma ez tiştekî çewt dibêjim?”(r.54)

                  Dîsa ji Gebranê Baço re dibêje: “Ez bawer im tu pirr hişk diçî ser gundiyan (ji “ez bawer im” kurdî, ji “tu pirr hişk diçî ser wan” bihna tirkî difûre) lema, birayê Gebran. …ez bi çavên xwe jî dibînim ku tu tew pîvana gundiyan nadî ber çavan. Tu li gor zanebûna xwe bi wan re dipeyivî… Li gor zanebûna wan bi wan, bi zimanê wan bipeyive.”(r.55)
“Yekî xwenda û biaqil divê bi her seriyekî re derbas bike. Serhişk hene, serserî hene, saxik hene, ehmeq hene, dîn hene…belê, hene lê…Lê hunermend jî ew e ku meriv bikanibe bi wan re bide û bistîne…”(r.56)( Em qet rastî wê hunermendiyê nayên)
Piştî ku G.Baço qala zewaca bavê xwe ya bi keçeke 12 salî re dike jî, serleheng wanî dibêje:
“Di avahiya civakan de berborên kevin û kifikî hene û berdewam e jî. Ev di her civakê de bi rengekî derdikeve pêş. Di civakên me de jî, bi van rengan çewtî hene, kêmasî hene…Te divê jî û navê jî ew ê her tim hebin. Lê… divê meriv hêdî hêdî û ji tiştên biçûk dest pê bikin. Bi gotin, bi peyivîn, bi bihneke fere û yek bi yek.”(r.65) (Ji xeynî li vir bilêvkirinê, em rastî bîn firehiya xwediyê van gotinan jî qet nayên)
“Ez ji te re sond dixwim ku ezê dîsa jî ji wan nerevim, ez ê li ber xwe bidim û nola hunermendekî têkevime nava wan, rengên nû, rengên baş û çêtir pêşanî wan bidim…”(r.65)
Me ev mînak bi dirêjahî dan da ku karakter heta ku dera xûrt e destnîşan bikin. Heta vir serleheng xwedî sekneke bi biryar e.

                                      DEMA KARAKTER ZEÎF DİBE

                  Serlehengê xwediyê van gotinên li jor xwediyê vîn û îdeal e, di beşa piştî beşa ku wek pirtûka G.baço ya nivçemayî ye, ji devê vebêjî wanî tê guhertin:
“Li vî gundî, li nav van malan û bi van şêniyan re ev dibe payiza çaran ku li malbata M.Kevanot dibûhure, ji bo ku bi her awayî ji gundiyan re bibe alîkar, kêmasiyên wan rast bike, di van sê salan de çi ji destê Kevanot tê, ew dike.”(r.107)

                  Kevanot di van sê salan de çi dike? Bi tenê li odeya gundî bi çend gotinan qala mijara zarokên ku beqan digirin, kusî û çûkan dikujin dike, ewqas. Navê gundî gundê dîna ye lê dema Kevanot ji wan re dibêje: “Ev rewşên zarokan bi min tenê çareser nabin. Divê hûn jî xwe serwextî vê yekê bikin û em bikanibin bi hev re çareser bikin…”(r.49) Di gel “dînbûna xwe,” mezinê gundiyan Sêvdînê Selîm dibêje: ” Tu çi dibêjî bila wisa bikin, xoce, ma wê ji te çêtir bizanibin.” Gundiyên “dîn” jî, “Te çawa divê em wisa bikin, xoce.” dibêjin. Vebêj weha didomîne:
“Bi qasî sê saet û nîvan li ser vê rewşa zarokan, M.Kevanot pêşniyarên xwe dibêje (lê pêşniyar li holê nîne), metodên pedagogan bi lêv dike û dixwaze bi gundiyan re dûrûdirêj bipeyive…”(49)
Lê ev pêşniyar û metod bi tenê wekî nav di vê hevokê de dimînin. Heta cihê ku vebêj dibêje “di van sê salan de çi ji destê Kevanot tê, ew dike ” jî, û li pey wê jî, em rastî pêşnûmaya tu kirin, pêşniyara tu alîkariyê û plana tu metodê nayên. Ji aliyekî din jî, vebêj bi xwe jî dide zanîn ku gundî: “cara ewile ji nêzîk ve (ji dûr çawa tê bihîstin gelo?) gotinên felsefe, pedagog û psikolojiyê dibihîsin.”(r.51)

                   Yanî bi gotin û metodên ku gundî ji wan fahm nakin, wan nizanin, dixwaze bi gundiyan “nede fahmkirin”, ji ber ku armanc di mijara gundiyên labîrenta cinan de, ji bo hevgirtina tematîk, pêşkeşkirina aliyên nebaş ên gund û gundiyan e û têkbirina serleheng e. Li vir nivîskar xwestiye netehmûliya civaka gundî li ber fikarên nû yên mamosteyekî deşifre bike. Em bi hemû netehmûliya gundiyan dihesin lê fikarên serlehengî, xwestekên wî yê guhertinê çi ne em tênagihêjin. Bi têkbirina serlehengî re nivîskar dixwaze bibêje meriv çiqasî zana û bi sebir be jî, nikare di nav gundiyan de îdare bike û dîn dibe. Heta derekê em bi wî re lê bêyî ku em pêşniyarek, pêşnûmayek û hewldaneke serlehengî bixwînin, piştî beşa pirtûka nivçe ya G.Baço, ew serlehengê xwedî vîn, maqûl û sozdayî ku “wê li ber xwe bide û wek hunermendekî têkeve nava wan” diçe, lehengekî ji îdeal û vîna xwe derbasbûyî, teslîm bûyî dikeve şûna wî. Lehengekî ku bi nezanan re bûye nezan, bi ehmeqan re bûye ehmeq tê! Nivîskar bi mafdarî xwestiye ji aliyê tematîk berhemê li hev bihûne, baş jî hûnandiye lê neheqî li lehengê xwe kiriye. Bi destwerdana nivîskêr, serleheng bêyî ku berxwe bide, bêyî ku hewl bide “rengekî nû, rengên baş û çêtir pêşanî wan”(gundiyan) bike, wî radestî wan kiriye. M.kevanot jî, “êdî xwediyê du serî mange, nogîn û perone, pênc mî û bi qasî şêst serî mirîşk” e. “Bi navê zanista çandiniyê hêleke hewşa dibîstanê jî dike bîstanê fringî û îsotan.” “Wek fermandarekî ku leşkerên hêja hilbijêre,” Kevanot ji xwendevanên xwe hinek zarok hildibêjere û peywîra birina mange û golikan li axûrê girêbidin dide wan, peywira avêtina qûtê mirîşkan û wan xistina lîsê jî li hinan bar dike. (Heta niha jî kîjan karmend hatiye vî gundî ferman daye, xwestiye, girtiye û ewqas…”(r.48) Êdî M.kevanot jî ji wan karmenda ye. Ferman dide, dixwaze û digire.
Dema mîxo yê notirvan diçe cem Şero ku porê wî kur bike, Mîxo ne alîgirê pere dayînê, Şerô jî di rika bê pere porê te naqûsînim de ye: di kêliya ku Mîxo di nedana peran de û Şero jî di stendina peran de didin berhev, M.kevanot jî tê wir. Mîxoyê notirvan ji bo Şero dibêje ku: “Ew bê pere tiliya xwe jî di çavê meriv re nake, ..Lê ku tu bibêjî a ji te re pênc banot û ji dêla heskê ve bi destê xwe van kuftikan ji beroşê derxîne, Şero ê wisa bike. Ez bi sê kevirên jinberdanê sond dixwim ku ew ê wisa bike.” M.kevanot jî: “ku bikanibe bi lepan wan kuftikan ji beroşê derxîne, ez ê bi xwe jî pênc banotan bidime wî.”(r.140).

               Mamosta Kevanot ku berê dixwest van gundiyan serwext bike, wan bi çewtiyên wan bihisîne, niha tevlî çewtiyên wan dibe û bi tevgereke ku mehdê mirovî dixelîne serî li Şero germ dike, bi pênc banqnotan her du destên Şero dixe beroşa ku li ser agirî dikele û heta zendên wî dide şewitandin, dilê wî qet naêşe, li ber vê kirina xwe ya xerab hişê wî li astengekê nalikûme. Bi vê jî namîne, bi gundiyan re (du zarokên şagirtê dibîstanê jî bi xwe re dibin) bi şev diçe kuştina çûkan.
Serleheng Kevanot ji ber tirsa ku li wî çêdibe şevekê ku diçin nêçîra çûkan, bi nexweşiyek ku wek “edr”ê (sara) xûya dike dikeve. Di ketina wî ya vê nexweşiyê de tu qusûr û qebheta gundiyan nîne, ew bûye wek gundiyan û bi wan re bi şev diçe nêçîra çûkan, paşê diçe serdana nexweşekî ku cinnî bûye û ji ber tirsa ku li wir li wî peyda dibe nexweş  dikeve lê vêbêj gundiyan sucdar dike.
Ji  xeynî gilî û gazindên ku ji sedemên paşdehiştina dehan salan e, her du karakter, M.Kevanot û G.baço tu tiştî nakin. Yek ji ber kevneşopî û kevneperestiyên ku li nava wan hatiye dinyê riya xwe digire û direve, yek jî soz dide ku wê berxwe bide û rengên cûda nîşanî gundiyan bide lê soza xwe jibîr dike û tevlî rengên ku ji wan gazin dikir dibe û têk diçe.

                 G.Baço jî karaktereke zeîf e. Dema ku wê gundê xwe terk bike û biçe, ji Kevanot re wanî dibêje: “tê bibînî ku di kuçan de, di hewşan de, di penceran de çawa serê xwe dirêj kirine, weke cin û pîrebokan li vê rewşa te dinerin. Bi kurtebirî, ev kuçên vî gundê ha ê li te bibin labîrenteke cinnan…”(r.55) Em di talî de dibînin ku ne ji ber daxwazên fikrên nûjen gund li kevanot dibe labîrenta cinnan, ji ber ku xeyala dapîra wî dev ji wî bernade, ji ber ku nexweş ketiye û her carê dikeve erdê ji ser hişê xwe diçe, ji ber ku nikare dersan bide zarokan û bi tenê bi wan re li hewşa dibîstanê dilîze û cara dawî jî bi şagirtên dibîstanê re kum û kolozan davêjin hewayê û dibêjin, “hatin!…ha, hatin!…melek û periyên asîmanî hatin!…” û kumê ku dikeve erdê wekî “ev bêyom e, ev cinn e, ev şeytan e” bi nav dikin û bi keviran dikevine ser heta wî kumî perçe perçe bikin, gund li Kevanotî dibe labîrenta cinnan.

                 Xwendekarê zanîngeha edebiyatê G.Baço, ku karakterê ji çewtiyên civaka xwe aciz e, di pirtûka wî ya nîvço mayî de, em tenê çewtiyên gundiyan, gotegotên gundiyan, kêmasî û nezaniya gundiyan dixwînin, geh bi pêkenî, geh bi henekê xwe pê kirin, geh bi darizandin û geh jî bi gilî û gazin. Di vê vegotinê de ne rênîşandayînek heye, ne fikreke guhertinê heye û ne jî kirineke zanistî heye. Li vir Xwendekarê zanîngeha edebiyatê ji warê xwe derdikeve û diçe. Di encamê de, dibe karaktereke reviyayî, karaktereke têkçûyî li hember bavê xwe.

                 Jina M.kevanot Nergîza Koçer jî, ji serî heta beşa ku bi Xanê re dipeyive, tenê wek siyekê, wek aksesuarekê li kêleka Kevanotî dixûye. Nivîskar vê lawaziyê bi dengegazbûna (ketumî) wê ve girê dabe jî li van beşan, em dizanin ku keçên eşîrên kurd li her derê bi rehetî dikarin biaxivin û ji xwe bawer tevbigerin.

                 Ji destpêkê heta beşa ku bi meta Xanê re diaxive, Nêrgîza Koçer tenê sê gotinan dibêje: “nizanim ku…” “na…” û “Li zoman” Keçên eşîran ku di civaka gundan de yên herî bi xwe bawer in, bi tenê wek siya M.Kevanotî hiştiye. Tirsonek û şkestî.
“Çi aferideyeke bêguneh e, xwedê!… weke horiyeke asîmanî!… lê divê ez jê re kat bikim…hemû tiştên ku ez dizanim, jê re bi lêv bikim û jê re bibim alikar…bila têbighêje, bila fêri jiyana şaristaniyê bibe û bila bi awayekî şaraza ji jiyanê bitamije…”

                 Keçên eşîrên kurd ji mamosteyekî bajarî ne kêmtir bi ûsûlê û rabûn û rûniştinê dizanin. Nîvîskar jineke wanî xêzkiriye ku ne wek keça eşîran, wek keçeke mala belangazê gundî be. Bi qasî dînê gundî (Guzû) jî karaktera Nêrgîzê nade axaftin. Di hatin û çûyina gundiyan de jî, em bi xêrhatinekê, an jî oxirkirinekê ji devê wî nabihîsin. Karaktereke zêde melisî maye li ber mamostetiya Kevanotî. Di destpêka beşa ku her du leheng jî ji nişka ve tên guhertin, vebêj wanî dibêje.
“Ku ji xweşikiya wê ya koçerî nebe, meriv tê dernaxîne ku jina mamosteyekî ye.”(r.107) Çi eleqeya jinbûna mamosteyekî bi xweşikbûna koçerî re heye? Çima xweşikbûna koçerî nîşana jinbûna mamosteyekî bajarî be? Ji xweşikbûna wê ya koçerî têderxistina vebêjê ku jina mamosteyekî ye, di pirtûkê de hunera ji nivîskariyê wêdetir e!..

                 Karakterê Guzî dînê gund karakterekî serkeftî ye, dema diaxive gotina, “Tu çima xwî dikî.” dubare dike. Ev jî zevtkirina nivîskar ya bûyeran û jîrtiya wî ya avakirina karakteran nîşan dide. Xwezî serlehengê xwe jî ji ber tematîkê lawaz nexista û Nergîza Koçer jî di bin mamostetiya wî de nehelisan da. Li her deverê Kurdistanê kurd ji dînên xwe hez dikin û wan ji civakê dûr naxînin. Di karakterê Guzî yê dîn de û çawa gundî dikevin qirika wî jî, em rastî dînekî xwe yê ji bajêr, ji gund, ji taxê tên.

                 Meta Xanê jî karaktereke qewîn e. Dema em beşa Nêrgiz û Xanê dixwînin, em Xanê wek jineke dilpola û henûn ji jinên gundê xwe dibînin. Vebêj dema bi giştî qala gund û gundiyan dike, qencî, dilpakî, safitî, ciwanik û camêriya wan jî dike qûrbanê gellacî, paşgotinî û nezaniya vegotî.

                                                        Jİ HÊLA ZİMANÎ VE

               Ferhenga nivîskarî fireh e, zanîna wî ya jiyana gundîtiyê têra xwe heye. Ji diyalogên di navbera jinan bigirin, heta bi zimanê argo çêjeke vegotinê xwendevanan ditamijîne.
Ji hêla zimanî ve berhem xurt e lê nivîskar bi zanebûn û bi rik xwe li devoka heremî dike bela. Nivîskarê ku li şûna xwezayê û siruştê, gotina “Natur” bi kar aniye li gelek ciyan, çima di devoka herêmî de ku tenê ji Erxenê pêk tê bi israr e gelo? Bişirîn di labîranta cinan de “pişirîne”, kevanî; “kewanî”, aniha; “anûha”, anî; “hanî”, Ajot; “hajot”, stêrk; “hêstêrk” û biqewime jî, “biqewume” ye. Gotinên heremî dewlemendiyek in lê devoka heremî tenê tevlihevî ye.

               Tevlîhevkirina têgehan; “…dema ku kincan li xwe dike û di kuçên gundê me de dimeşe, tirsek dikeve dilê mirov. Lê şêniyên gundê me baş pê dizanin ku bi vê simbêlê, bi vê bejnê bizdonekekî wekî wî li dinyayê jî peyda nabe.” (R.75) Ku şêniyên gundî pê dizanin bizdonekeke wekî wî li dinyayê jî nîne, dema li kuçeyên gund dimeşe, merivê ku tirs dikeve dilê wan kîne gello?
“Lê em ê li vir jiyaneke xweş li dar bixin…”(R.22) Şahî tê li dar xistin, davet li dar dikeve lê jiyan, xweş an ne xweş tê jiyîn li gor ku em dizanin.
“Pêşiyê xwestiye jinekê ava bike.” Gelo ne hewceye, “xwestiye jinekê biafirîne” be?
Ku ne çewtiya çapê be, nasnav jî di Labîrenta cinan de bûye “naznav”. Ango “nas” bûye “naz!”
Nivîskarê ku hakimê zimên e di hinek ciyan de gotin çewt bi kar anîne. Mînak: “…desmalên xwe ji wan re dileqînin…”(r.73) Leqandin ji tiştê ku berê li cihê xwe sabît bûye û niha li cihê xwe dileqe re tê gotin. Desmal tên kilkirin, tên hejandin jî belkî lê bi tu awayî nayên leqandin.
Nivîskarî hay ji zimanê argoyê jî heye. Mînakek: “Binere guhanên te derketine rastê.”(r.131) Guhan ji bo çiçikên ajalan tê gotin lê dema kesek bixwaze haqaretê li kesekî/ê bike, ji pêsîrên jinan re jî guhan tê gotin. Li vir jî dema ku diya Xanê li Kewê hêrs dibe jê re wanî dibêje. Di gelekî ciyan de argo bi zanîn hatiye bi kar anîn.

                                                              ENCAM – SOSYOLOJÎ

                Cahilî, fesadî, serhişkî, dînîtî û hemû aliyên feodalî yên di Labîrenta cinnan de tesbîtên di cih de ne ku li her gundekî Kurdistanê bi hezaran çîrok û bûyerên bi vî rengî hene. Lê di gel hemû van aliyên nexweş yên gundiyan jî, em rastî projeyeke Kevanotî ku ji bo xwendevan bizane çi xwestiye bike û gundî li dij derketine, nayên.

                 Di gundê Labîrenta Cinan de sosyolojiya civaka gundîtiyê, baweriyên bêbingeh, gotegotên gundiyan, nezanî, xizanî û çîrokên cinan ku li hemû gundên kurdan pirr ne dûrî hev in hatine şayesandin. Nivîskar, sosyolojiya gunditiyê, ji aliyê feodalî, kenveperestî û olperestiyê ku çawa kundiyên kone ji bo berjewendiyên xwe olê ji xwe re dikin palpişt, bêyî ku zêde estetîze bike raxistiye ber çavan. Em kurdên ku wek desthilatdarên xwe yên tirk xwe ji her kesî çêtir dibînin û ji xwe razîne, pê dihesin ku çiqasî pirr aliyên me yên feodal, kevneperest û nezan hene. Em pê dihesin ku gelek tiştên me yên paşdemayî hene ku em ji ber wan fedî dikin.

                  Nivîskar sosyolojiya civaka gundîtiyê û rewşa mirovê ku dixwaze çewtiyan biguherîne lê nikare û bi xwe dikeve nava wan çewtiyan gelekî baş şayesandiye û vegotiye. Ji aliyê psikolojiya lehengî ve heman serkeftin tune ye. Ji hişmendiyeke xurt, ji fikarên rasteqîn tavilê karakter dikeve rewşa psikolojiya gundiyekî nezan. Mamosteyê gundî ku bi zimanê malê (kurdî) bi gundiyan re diaxive, ji wan hez dike û ew jî qedrê wî digirin, talî radestî çewtiyên ku li dijî wan derdiket dibe û dibe kesekî ji rêzê. Îdealên xwe ji dest dide.

                   Vebêj di mijara olan de alîgir tevgeriya ye, ev alîgiriya wî di zewace bavê G.baco de ku ji bo zewaca xwe ya bi keçeke 12 salî re rewa bike, dema zewaca Pêxember (hsl) ya bi hz. Aişe re ji xwe re dike mînak û di hemû mijarên ku bi olê re têkildar in, bi vegotina neyînî diyar dibe. Ji ber nezanî, konetî, an jî kesayetiya mele û seydayên nevborî em dikarin vêya fahm bikin û maf jî bidinê lê, di beşa beriya beşa dawî de dema ku serleheng hewesa xwe davêjê ser olan û dixwaze teolojîyê fêr bibe, vebêj Zerdeştî, Buda, Mesîh bi awayekî û îslamê jî bi awayekî din dişayisîne:
“Di rûpelên rojane de weke bûyerên rojê şer û kuştinan ji bo ol û Pêxemberê herî dawîn xwendiye.”(r.178) Nivîskar ne mecbûr e dilê her kesî xweş bike lê heqê wî jî tune ye yên wekî wî bawer nekin biêşîne.

                   Hesenê Metê di labîrenta cinnan de, sedem çi dibe bila bibe, bêyî ku li sedeman bialiqe van qûsûr û kêmasiyan (carina bi devê G.Baço, carinan bi devê vebêj) didarizîne, mehkum dike û yek bi yek dixe çavê me. Nivîskar ne tenê bi çîrok û metelokên cinnan, bi nezanî, korfahmî, serhişkî, fesadî, feodalî, baweriyên bê bingeh û bi olê jî gundiyên kone dike wek cinn û pîrebokan, gund jî bi wan re dike labîrenta cinnan. Nezaniya gundiyan, kevneşopiyên nebaş, beweriyên çewt û çîrokên li ser cinnan derxistiye pêş, qedirzanî, fedekarî û saftiya wan bi cahiliyê daye xwarin ku tu hêz nikare wan gundiyan rast bike.

                   Wek millet, an jî civaka gundî û bajarî em jî ne bê guneh û bê qûsûr in. Lê em hîn bûne ku ji van guneh û qûsûrên xwe re kirasan bidirûn; kirasên xwexapandinê. Ji her qûsûrekî xwe re sedeman peyda bikin û bi wan xwe bişon.

                   Tu netew bi gundiyên xwe pêş neketine.(Gundiyên tu netewê jî bi qasî yên kurdan nehatine kuştin û ji dêvla civaka bajarî berdêlên mezin nedane.) Gundiyên tu netewê jî ne bê qûsûr in. Çawa ku divê em xwe û gundiyên xwe tiştekî pîroz nebînin, her wisa divê em qûsûr û kêmasiyên xwe jî wekî çiyan li ser rêya xwe bilind nekin. Her netew mecbûr e nezanên xwe perwerde bike. Kurdan çima (nezanên) xwe perwerde nekirine, çima nikarin perwerde bikin ev jî bi giştî him ne di destê wan de ye, him bi tevahî ne qebheta wan e. Nivîskar bi serlehengî û G.baço bi me dide zanîn ku, meriv çi bike bila bike nikare civakeke gundiyan biguherîne, an jî çewtiyên wan, kêmasiyên wan bi wan bide qebûl kirin û biserkeve. Ku meriv têkeve vê hewldanê, meriv dîn dibe û têk diçe.
   
Sadedîn Çira
Kulûba Xwendinê ya Diyarbekirê

Labîrenta Cinan
Hesenê Metê
weşanxane: Avesta

kulturname.com

15 Nisan 2013 Pazartesi

Dûvpişk Bi Xwe Venade ya Edîp Polat-Bawer Berşev


                                             


                                     

    Dûvpişk Bi Xwe Venade
                             
         Li gorî lêkolîna weşînerekê (YAYFED) di sala 2012an de 263 pirtûkên kurdî hatine çapkirin û di nav hemû zimanan de jî piştî Erebî (303) bûye çaremîn. Ji bo me kurdan serkeftiyeke herî mezin e. Divê kurd şanaz bibin. Bi zimanê xwe ku ewqas qedexe dîtiye û hê jî bi dewlemendiya xwe winda nekiriye û her diçe bêhtir tê çapkirin û xwendin. Heta deh sal berê jî nivîskarên kurd bi zimanekî biyanî (Tirkî, Swêdî, Îngîlîzî hwd.) dinivîsandin. Lê hêdî hêdî vedigerin zimanê xwe. Edîp Polat jî ji wan nîvîskaran e.

         ‘Dûvpişk Bi Xwe Venade’ romana Edîp Polat ya dawî ye. Heta niha gelek berhemên wî bi tirkî derketine. Cara yekem bi kurdî di sala 2005’an de kurteçîrokek bi navê ‘‘Şorbe û Fedî, Xela û Xeyidî’’ dinivîse. Romana wî ya yekem jî di sala 2008’an de bi navê ‘’Ristemê  Zal’’ tê çapkirin.

         Romannûs di romana xwe de du roman bi hev re honandiye. Her du roman jî qala heman mijarê dikin. Nivîskar di her navberê de derbasê romana biçûk dibe û hingê paragrafekê cih dide romana xwe ya duyem. Di vê romanê de pîrikek heye û heman mijarê ji zarokên xwe re vedibêje. Dibe ku nivîskar xwestiye 30-40 sal şûnda jî, bila pîrikên/dayikên me ji zarokên me re qala bûyerên 90’î bikin, da ku neyên jibîrkirin. Di dawiyê de romana pîrê û ya mezin digihêje hevdu û bi hev re didomin. Piştî vê pevgirêdanê, xwîner dikeve kelecan û meraqeke mezin. Ev jî taybetiya vê romanê ya herî mezin e.

        Di pirtûkê de gelek mîtolojî û efsaneyên ku li ser Amedê hatine gotin hene. Efsaneya qertelê; sembola ariyan, efsaneya kevira mê; kevirê nêr û teqîna çiyayê Qerejdaxê û peyama wê derdikeve holê. ’Çima hûn ji wolqana devê min ditirsin. Niha dem hat ez vedireşim, ez dizêm, ha ji we re kevirekî herî qewîn. Ger hûn bi van kerpîçên kevirîn bihonin, xaniyan lêbikin, ayetan hedîsan li ser bedenan binivîsin ez careke din nateqim û heta dinya ava be venareşim!’’

         Nivîskar di pirtûka xwe de cih dide hin bûyerên ku qewîmiye jî. Wek Vedat Aydın ku Jîtemê kuşt û wek faîlê nediyar hate binavkirin. Nivîskar wî, di lehengê bi navê  Refîkê de karekterîze kiriye

        Ew jî çû! Dûvpişk bi wî jî veda!
  
        Roman li Amedê derbas dibe. Nivîskar, kolan, kuçe û taxên Amedê pir xweş binexş kiriye.  Xwîner carinan li mizgefta Hz. Silêman dia dike, carinan li ser bircên Amedê çay vedixwe û carinan jî li Deriyê Çiyê û Baxlarê  li hemberî kontrayan û Jîtemê têkoşîn dide. Di romanê de her tim aksiyonek heye û tu carî kelecana xwînerê venamire. Nemaze xwînerên Amedî dê ji pirtûkê gelek tehm bigrin.

        Lehengên romanê yên sereke 3 kes in. Yezdan Zaxoyî, Ekrem Duhokî û Mervan Şen. Du pêşmerge û xortekî Amedî. Ekrem û Yezdanî piştî bûyera Helepçeyê li Amedê bi cih dibin. Her sê yekem car li Amedê di qehwexaneyekê de hev dinasin. Di bêrîka Ekrem de pirtûkeke biçûk heye bi navê Programa PDGKê. Pirtûk qala demokrasî û federasyonê dike ji bo iraqiyan. Pirtûk bala Mervanî dikêşe û dixwaze wergerîne tirkî. Di kovarekê de li ser navê Ekrem û Mervanî tê weşandin û ji bo wan 2 sal ceza tê birrîn. Her wiha piştî vê bûyerê zordariya dewletê li ser van her sê hevalan  dest pê dike. Du kurdên başurî û kurdekî bakurî.

         Karekterê herî serkeftî û bandor li xwînerê kirî ez dibêjim Ekrem Duhokî ye. Romannûs rola herî mezin daye Ekremî. Peyamên xwe, hestên xwe, mebesta nivîsîna pirtûka xwe bi kesayeta, bi jiyana, bi  têkoşîna karekterê Ekremî aniye zimên.

           Mala Ekremî li Taxa Baxlarê ye, zexta polisan li ser malbata wî her diçe zêdetir dibe. Jîtem bi kincên pêşmergeyan tên mala wan û Ekremî dipirsin.  Polîs mala bavê wî serobino dikin û diqêrîn Ka Ekrem? Ka ew li ku derê ye? Lez bikin, herin bînin! Ya na em dê vî banî bi ser serê we de birûxînin!’’ bûyereke wiha hatiye serê her kurdekî û rasteqîna pirtûkê jî li vir derdikeve pêşberê xwîneran û xwîner jî wekî malbata Ekremî diêşin. Piştî van bûyeran Ekrem mecbur dimîne ku bireve. Dema direve rê de Yezdan Zaxoyî dibîne ku çend sale hevdu winda kiribûn. Lê Zaxoyî ji hal ketiye, madê wî zer bûye û ditirse. Ekrem dibêje Malneketo te ez nas nekirim?’’ Wisa xuyaye ku gelek bûyer hatine serê Zaxoyî da ku Ekremî jî nas nake yan jî ji tirsa dewletê naxwaze bîne bîra xwe. Piştî çend deqan Zaxoyî bi matelmayineke kûr li Ekremî nas dike, zêde nikarin biaxivin ji ber ku Jîtemê daye pey Ekremî. Ekrem diçe mala Mervan. Mervan jî bi dîtina Ekremî kêfxweş nabe, ditirse, xof dikeve dilê Mervanî û dibêje, “Ez karmend im Ekrem, dema te di mala min de bigrin dê ‘cezayê terorîstekî’ li min bibirin. Ew çax dê malik li min mîrat bikin.’’  Belê Mervanê kurdên bakurî jî alîkariya Ekremî nekir û paşê dibe profesor jî. Vebêjer tahlîleke baş dike û van xayîntiyan wiha tîne zimên,  “Mirin li kolanan bêserê xwe digeriya û tax kiribû bin dagirkeriya tir. Xofê mal bi mal li deriyan dida, çekên dûvpişk di dest kesên biyanî de bûn. Hest sar dibûn, hevaltî, dostanî sist dibû.’’ xwestiye rasteqîna kurdan binivîse ku her tim xayinê hev in û ji bo berjewendiya xwe hev difiroşin.

         Ekrem bi nasnameya birayê xwe direve Enqerê û li wir hevala xwe ya berê Aycanê dibîne û dizewice. Paşî, ji taqîba polîsan û tirsa Jîtemê  dixwaze bireve  biçe Swîsreyê. Bi navê birayê xwe Akîf pasaporteke sexte derdixe. Û serî li ateşeya swîsreyê Henry Nîkolî dide. Henry Nîkol bawer nake ku ew Akîf e lê dîsa jî alîkariya Ekremî dike. Keçeke wergêr tirk jî li cem Henry Nîkolî dixebite û baweriya Ekremî hîç pê nayê. Diçe balafirgehê ku biçe Zurîhê. Lê di balafirgehê de polîs wî digirin. Keça wergêr giliya wî dike. Di odeyekê de li cem îtîrafkerekî rûdine û sohbet dikin. Îtîrafkar qala mirina Refîkî dike ku çawa hatiye kuştin û gelek îtîrafên din. Li vir tiştekî balkêş e îtîrafkar sûcê xwe napejirîne, xwe mafdar jî dibîne û dixwaze alîkariya Ekremî jî bike lê her tim heman hevokê dubare dike ji Ekremî re, “kî ji ber dûvpişkên dewletê xelas bûye heta niha’’  polîs tên hundir û Ekremî kelepçe dikin.

       Ev roman bi bûyerên xwe ve, bi mijara xwe ve û bi karekterên xwe ve rasteqîna me kurdan nîşanî me dike.
   
      Bawer Berşev
Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir

Edîp Polat
Dûvpişk Bi Xwe Venade
weşanxane: Evrensel Basım Yayın


13 Nisan 2013 Cumartesi

Di Romana Bextiyar Elî de Metafora Ba-Tahir Taninha


                                                 

                             BA

                        “Kes bi esehî nizane di kîjan rojê de ba Cemşîd dibe”

         Li welatên her dem di bindestiyê de mayîn, roj bi her awayî bi sar çavê xwe vedike. Ba, li nik wan gelan wek hevkariyeke mecburî xuya dibe. Tenêtî, serma, hêvî, evîn, tirs di hemû giyanên daxwazkirina serxwebûna niştimaniyê de heye.
         Di wêjeyê de her dem metafora ba cihê xwe girtiye. Ba, piranî di romanên gelên bindestî de hatiye bikaranîn. Ji bo ku atmosfereke psikolojiya karakter baş derbikeve holê, ev metafor tête bikaranîn. Her dem şikestinên karakteran bi hevkariya ba tête nivîsandin.
         Metafora ba, bi tenê serê xwe di romanên kurdî de wek min li jor jî gotî atmosfera metnê, derûniya karakter bide nasîn tête bikaranîn.
         Di romana Bextiyar Alî ya bi navê ‘Apê min Cemşîd xan ku hertim bê ew li ber xwe dibir’ de ba wek karakterek hatiye hûnandin. Bi alikariya ba Cemşîd xan difire, di guhere û serpêhatiyên wî çêdibe.
         Cemşîd xan pêşî dibe komunîst. Ew êdî dijberî civata ku lê dijî ye û iktîdarê  ye. Ji bo vê çendê rastî îşkenceyê tê. Di zindanê de laşê xwe yê gîran dihavêje û pir sivik dibe û dû re ji zindaneke li Kerkûkê difire.
         Cemşîd xan di girtigihê de diguhere. Xelas bûna wî jî di girtigihê de dest pê dike. Ji laşê xwe yê giran xilas bûn, wî ji êsîrbûnê rizgar dike. Cihê ku azadî lê nîne, ji wî re dibe wargeha azadiyê. Du ziddiyet di eynî mekanê de pêk tê. Ev jî ruhiyeta Cemşîd xan dide xuyakirin. Lewre tu caran ji vê ziddiyetê xelas nabe.
         Nivîskar, bi alîkariya metafora bayê karakterê Cemşîdî wek temsîliyeta rizgarbûnê dide xuyakirin. “bayekî pir bihêz û ji nişka ve tê, ji bo cara yekê ew ba Cemşîd xan ji ser erdê bilind dike.” Gava ew bilind dibe, li jêr nîşaneyên azadbûnê derdikevin holê. Vebêjer van nîşeneyan wisa dinivîse. “Li jor hemû bajar dîtiye, glop, çirayên otomobîlan û ronahiya rêza glopên li ser kolanên pir mezin.”
            Cemşîd xan, ji zindanê rizgar dibe. Lê zindan di jiyana wî de xilas nabe. Wî dibin gundê Baranok. Du parêzvan ji wî re digirin. Yek vebêjer e û yê dî Smayîl e. Dîsa li vir jî metafora ba wek temsîliyeta azadbûnê derdikeve holê. Şevên tarî de Cemşîd xan difire û behna xwe wisa vedike.
         Malbata wî, wî dibin radestî leşkerên dewletê dikin. Wî jî dibin şerê Irak û Îranê. Li wêderê Cemşîdî difirênîn û cihên leşkerên Îranê nîşanê rayedarên Irakê dike.
         Cemşîd xan pir xemgîn dibe ku beşdarî şer bûye. Hêsir dibarîne. Wijdana wî difûre û dibê êdî bi riya min gelek kes wê bên kuştin… bi riya min gelek zarok wê sêwî bibin û kezeba gelek dayikên dûr ku ez wan nas nakim, bişewite. Min rojekê ji rojan nexwestiye beşdarî şer bibim.
            Şer xerabe, talankirine, êşe, êtîme. Tu kes di şer de serkeftinek dest nagire. Herkes di şerde winda dike. Birînek her dem di dilê şervanan de dimêne.
         Metafora ba, wek pencereya karakter hatiye hûnandin. Cemşîd xan ji ezmanan de her tişt dibîne û dîtina wî jî ji hemû dîtinan ve balkêşandineke cuda ye. “..ji ezmanan ve ji her kesî bêhtir xerabiya vî şerî dibînim.”
            Ba, çiqas temsîliyeta azadbûnê bike jî dîsa êş û kal nîşanî karakter dike. Lê ji qedera bindestiyê nikare bireve.
         Bextiyar Alî, karakterê xwe Cemşîdî wek neynika xerabiyan, dilxweşiyan, ezabên takekesiyê dide xuyakirin. Nexasim şexsiyeta jin û mêrên kurd. Pirsgirêkên salane ku ruhê mirovên kurd xirab kirî, bindest hiştî dide xuyakirin. Bi rêya bayê, di jorde temaşe dike.
         Ji binîde derûniya Cemşîdî, bi rêya buyerên ser wî hatî jiyîn derdike ve holê.
         Bextiyar Ali, şandiniyên wêjeyî di romana xwe de dihêrêne. Xwe digihêne Odysseia, Dante û bi nehînî Don Kîşot.
         Cemşîd xan, bi her buyerek ve tête guhertin. Guhertina Cemşîd xan, peyamên ku ji xwîneran re bête qesekirine. Carnan li hudûdê Başurê Kurdistanê li gel şervanên Bakurê Kurdistanê, bi leşkerên tirkan re şer dike. Carnan, fundamantalîstên li mizgeftan kom bûyînan re hevkarî dike. Peyamên Mela Qasim ji gel re qal dike. Carnan jî dibe penaber û li bajarê Stenbolê di singa jinên laşfiroşan de xwe digevizîne. Ew û vebêjer rastî hin kesên ku ticareta mirovan dike tên. Li gel wan ticaretê dikin. Pereyeke baş jî qezenç dikin. Carekê li sînorê Yewnanîstanê esker wan dorpêç dikin. Cemşîd xan dîsa bi rêya metafora bayê xwe xelas dike. Deh salan wek Odysseia hin bajaran, welatan digere. Ji bo ku bi vegere welatê xwe.
            “Carekî li Malta, carekî Li Qibris, carekê li peravên Albaniya û carekê jî l ser sinorên Balkan..”
            Metafora bayê, bi hemû aliyan ve di romana Bextiyar Alî de cihê xwe girtiye. Rastî di wêjeya kurdî de jî ba wek metaforek cihê xwe gellekî girtiye.
Belkî di hin pirtûkan de ba wek objeyek hatîbe nivîsandin, lê ba gava ruhiyeta karakter derbixe holê wê çaxê dibe metafor. Mînakên wisa pirin.
Cemşîd xan serfiraziya xwe an jî neserfiraziya xwe di psîkolojiya bindestiyekê de dide xuyakirin. Çiqas xwe, ji hemû bûyeran bi parêze jî, dîsa bindestiya wî derdikeve holê. Bextiyar Alî karakterê xwe ji vê bindestiyê xelas nake. Çiqas bifire ew qas dikeve erdê. Erd û ezman, wek dualizmekî de Cemşîd xan diafirêne, di welatê bindestîyê de.

           Tahir Taninha
Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir

         Bextiyar Elî
Apê min Cemşîd xan 
ku hertim bê ew li ber xwe dibir
 ji soranî bo kurmancî: Besam Mistefa
weşanxane: Avesta



7 Nisan 2013 Pazar

Edebîyatê Kirmanckî De Ziwanê Qiseykerdoxî Ser o - Abdullah ÇELİK



EDEBÎYATÊ KIRMANCKÎ DE ZIWANÊ QISEYKERDOXÎ SER O
Abdulah ÇELÎK
Mario Vargas Llosa kitabê xo “Yew Romannusê Ciwanî rê Mektubî” de, yew eserê viraşteyî (fiktion; kurmaca) de behsê rolê vengê qiseykerdoxê mentî keno. Goreyê Llosa, “heçiqas alternatîfî bêhûmar biasîyê zî, exlebê xo hîrê alternatîfî estê: qiseykerdoxo karakter, qiseykerdoxo îlahî ke teberê hîkaye de yo, yew zî qiseykerdoxo nedîyar ke merdim nêzano teber yan zereyê dinyaya ke qisey bena de yo. Her di tewirê verênî yê qiseykerdoxîye edetanê edebîyan ra nat estê; qiseykerdoxo tewirê hîrêyin, eserêko nipînewe yê romanê modernî yo.”
Gama ke merdim metnanê kirmanckî etud keno, tîpê qiseykerdoxî ke vejîyenê vernî û asenê, yan qiseykerdoxê karakter o, yan zî qiseykerdoxo îlahî yo ke her çî zano. Sedemo ke nê her di hawayê qiseykerdişî wina ekserîyet yenê bikar ardene, kîşta tercîhê nuştoxî yê weçînayîşê nê hawayê qiseykerdişan de, beno ke tewirê qiseykerdoxê nedîyarî hema nêşinasnenê bo. Nuştox kamcîn vengî bi kar ano, cumleya destpêkî ya metnî ra eşkera bena. Mesela, merdim eşkeno Gorseyê Jêhatî Zengelanî, Xafilbelayê Murad Canşadî, Teberikê Alî Aydin Çîçekî seba nê hawa qiseykerdişî rê sey metnanê nimûneyan ser o bixebitîyo.
Eke ma bala xo bidîm Tarîyîya Adirî de yê Roşan Lezgînî ser, ma do bivînim ke qiseykerdoxo zafhûmar ameyo bikarardiş. Hîkaye wina dest pêkena:
Destê to veşeno. Destê to yo rast. Veşayîşêko xerîb, xam. Yew bizoteyê adirî mîyanê muyanê barî û nermekan yê peyê bazinê destê to de halîn viraşto. Veşneno.
Ziwanê “to/ti”yê hîkaye de, vengê qiseykerdoxê hîkaye nedîyar (xeybane) kerdo û no veng zî ge-ge hîkaye de qiseykerdoxo îlahî ke her çî zano ge-ge zî sey qiseykerdoxê karakterî xo nîşan dano. Qiseykerdox kam o? Eke cumleya ke bi “Destê to veşenê…” dest pêkena bi dîqet etud bibo, do nedîyarîya (belirsizlik) qiseykerdoxê ke na cumle serf keno do hîna vêşî fehm bibo. Keso ke vano “Destê to veşenê…” kam o ecêba? Yew waştî, qiseykerdoxo îlahî ke her çî zano, qiseykerdoxo karakter, yew vengo ke hema nêvejîyayo meydan, wendox o, yan zî qiseykerdox bi xo yo? Herhal nê heme yê. Ez vana qey cewabê nê heme persan eynen sey qiseykerdoxê metnî do sey yew muamma hertim wina kîştêk de vindenê. 
Goreyê Mario Vargas Llosa, ganî nuştox qerar bido ke metn de kam qisey keno. Ez vana qey derdo tewr pîl yê nuştoxanê ke xo rê edebîyat kerdo meşexele no yo. Eke merdim vajo edebîyatê kirmanckî de Roşan Lezgîn nê derdî ra xelisîyayo ez vana qey do tespîtêko xelet nêbo herhal. Çunke mi verê cû va, Tarîyîya Adirî de vengo ke metnî qisey keno, ma vînenê ke ey sey vengêkê zafhûmarî saz kerdo. Seba ke hîna asan fehm bibo, eke merdim çend nimûneyan bido baş beno. Mesela:
Berê to gineno piro. Hîkaye nîmcet manena. Ti ber akenî. Mêmanêka bêwext a. Esas, waştîyêka ereykewta ya. Nêeşkaya adirê eşqî ra xo ver ro bido. Wina wextêko bêwext de dayo piro ameya. La erey kewta. Rasta xo, her çî de erey kewta.” 
Eke merdim bala xo bido ser, metno ke qal beno ziwanê “to/ti”yî ser o awan bîyo. Coka qiseykerdox sey qiseykerdoxêkê nedîyarî vejîyeno vera ma.
Ez vana qey yewna nimûne do nê ferqî hîna dîyar nîşan bido:
Îfadeyê rîyê cinîke ra, merdim vano qey, seke mîyanê nivîne de verara waştîyê xo de bîya. Waştî heyecanê heskerdişî ra xo şaş kerdo, yew vateyo çors vato yan yew hereketo şaş kerdo. Xururê cinîke şikito. A zî hêrs bîya, heridîyaya. Bîya asê. Îsyan kerdo. Nê hêrsî reyra wina viran sereyê xo darto we, vejîyaya teber. Heskerdişê aye zî aye ra heskerdiş zî nîmcet mendê. Merdim vano qey, eslê xo de wazena a vîstika şabîyayîşî ke nîmcet verdaya temam bikero. La bi xururê xo nêdana werî. Nika nusena. Her çî ra fek veradayo, nusena. Heme hîsanê xo yê nîmcetan roman de temam kena.
 Tîya de qiseykerdoxo îlahî mesela qisey keno. Çunke cayo ke vengê qiseykerdoxî ca dayo xo, cayêko teberê mekanî de yo. Cayo ke qiseykerdoxê na hîkayeya ke temaya eşqêkê ereymendeyî ser o saz bîya vindenê, mesafeya mîyanê nuştoxî û metnê ey zî dîyar kenê. Merdim eşkeno vajo ke Roşan Lezgînî no çî zaf bi muwazene saz kerdo.
No fehmê fikrî ke Flaubertî reyde dest pêkerdo, hetê teorîsyenanê edebîyatî yê badê ey gelek ame averberdiş. Ewro hema vajîn ke heme teorîsyenî derheqê senînîya metnêkê modernî de hemfikir ê; vengê qiseykerdoxî ganî mesafe bikero mîyanê xo çîyo ke qisey keno, heta eke mumkin o, wa nêasîyo. Eke merdim vajo Roşan Lezgîn bi nê fehmê modernîstî hereket keno, ez vana qey do vateyêko cayê xo de bo.


          Abdullah Çelik
Kuluba Xwendinê Ya Diyarbekir

Tarîyîya Adirî de

Roşan Lezgîn
 Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2012, 80 r.

17 Mart 2013 Pazar

Martînê Bextewer ya Jan Dost-Abdullah Esen


                                           
                                             

                                                                        



                                          BEXTEWERÎYA LAL

          Bextewerîye hertim mêrdiman ra biya sey mebest û armanc .Salixnayişê ( tarîfkerdişê ) aye goreyê her mêrdimî  vurîyeno, her mêrdim goreyê xo aye  şayese keno. Beno ke seba gedeyêkî bextewerîye  werdişê yew leteya saye ya, seba yew ciwanî  bextewerîye vênayişê waştaya xo ya, seba yew yextiyarî bextewerîye vilênayişê gijikê tornê xo ya. Şikl û awayê bextewerîye seba lazimêya her mêrdimî bedelino.
          Nûştox Jan Dostî romanê xo yê peyniyên, Martînê Bextewerî de çekûya ‘ bextewerîye’ xo rê kerdo yew rayîr. Elmanya ra hetanî rocehelatê miyanên pirtûkê “ El ifade fî iksîr El se’ade” dima kewto. Helbet armancê lehengê peydakerdişê no pirtûkî yo. Çimkî wazeno wandişê no pirtûkî reyde xo birisno salixnayişê bextewerîye.
          Nûştoxî şêweyêkî cîyawaz kar ardo honanekerdişê pirtûkî de. Miyanê romanî  heta kê vacê bi meseleyan ra degiryaye yo. Meseleya binkeyî beno ke meseleya Martînê bextewer a, sewbîn meseley bi na mesela reyde amey girêdayîş. Nûştoxî hem atmosfera dor û verê lehengê xo bi meseleyanê bînan xemilnayo, hem zî zaf dîmen û dekor miyanê romanî de ca kerdîy. Bi vatişê bîn raray kê di miyanê yew rûpelî de çend heb meseleyan têreyde wanenê. Her çend no tewir waneyîş barê kê giran keno zî heta peynîya pirtûkî gama heme meseleyan hesênê kê kêfweş benê.
 Martînê Bextewer sereviyêrtişêy xo rocexelatî sey  namey nûştê. Seba  Hansê Kal înan biwano  pê înan xemê xo vila biko. Namey zî nêerşawitê, ê pêser kerdîy, sey defteran înan seveknayê . Gama ke agêreno yeno, mergê Hansê Kalî hesêno, seba ey henî giringêya nameyan nêmanena.   binê masaya rayvanxaneyî de   înan vîr keno, yew  wandoxê îlahîyete înan vêneno.  Haya wandoxan zî bi wandişê ey reyde rayîrvanêya ey bena. Çiyêko Martînê Bextewer serî ra viyerto ma bonder benê. La roman têna serameyişê Martînê Bextewer serî de nêameyo pêşanayîş. Beşê ( qismê )romanî yê ke behsê rayîrvanîya Martînê Bextewer keno pêro ma bi wandişê wandoxê îlahîyete reyde pêhesênê. Behsê     new serr û new meng û new rojanê rayîrvanîya  ey keno.   Beşê bînî de zî behsê meseleyanê kesanê miyanê rayvanxaneyî yeno kerdiş. Meseleya wayanê Hansî, meseleya jamkutî, meseley kesanê miyanê rayvanxane û  meseleya Gustavê embazê  Martîn.
Nûştox hem bi xo vacêrî ( vegotin ) keno, hem zî bi vacêrîya  Gustav û wandişê wandoxê îlahîyete reyde barê vacêrîya xo sivik kerdo, înan xo rê kerdo hetkar. Bi ney raybazî reyde nûştoxî  wandoxanê  xo  muhtacî yew vaceroxî nêkerdo. Peynîya pirtûkî de zî  sazkerdişê felsefeyê pirtûkî teslîmê Dawûdê Yezdanyarê Mamzêdî kerdo.
Roman sey pirtûkêkê tarîxî asena. Çimkî rayîrkewtişê Martînê Bextewer hetê rocexelatî ra bi mohrkerdişê pêkerdişê Karlofçaye reyde dest bide beno. Ginana berheme de hem behsê halê sîyasî yê ewrupa ameyo kerdiş hem zî behsê halê sîyasî yê rocexelatî yeno kerdiş. Xora gama lehengê romanî semedê dûrkewtişê xo ma rê rave keno, behsê zilmê serdestan yeno kerdiş.
 Martînê Bextewer  seba ke   bextewer niyo, maya ey zî merda  welatê xo terikneno. Xora verê biryargirewtişê ey, xoşberêya miyanê ey û Hansê Kalî beranê rayvanî ey ra akeno. Hansê  Kal seba rayvanî zaf hetkar veceno. Çimkî dormarê welatê ey de  lec û kiştiş est o, nekokîyê olê xirîstîyan yew bi yew salix dano. Gama yeno rocexelatê miyanên hewneno heman çîy eyta de zî est ê. Meseleya Gustavî de zî zilmê diwelanê emperyalistan serî  çermsiyayan ( zencîyan ) de ameyo vacêrîkerdiş. Wexte ke kê înan pêro hesênê qet zerra kê de şik nêmaneno, kê qanih benê kê vanê no roman romanêkê tarîxî yo.
Hansê Kal xoşinasnayişê kesan bi balûye ( şaberû ) reyde şîrove keno. Martînê Bextewerî ra vano; eke wazenî bextewerî bişinasnî ganî ti sey balûye do qalikê xo ra bivecî. Rayvanîya Martînê Bextewerî serî ra çend serrîy viyêrenê, miyanê balûye qalikî ra veta  pûç beno. Eyta de kê felsefeyêkê xorîn hesiyenê. Çimkî herra welatî ra dûrbiyeyîş, kê xozaya kesayetî xo ra zî dûr fîneno. Kê rayîr xo zî şaş kenê , kewenê miyanê sewbîna rayîran . Hetê arîşî ( manevî ) hetê ehlakî ezitîya kê serûbin bena, kê sey balûye pûç benê. Gama serameyişanê  Martîn Bextewer û embazê ey Gusta wanenê, kê ney felsefeyî pecirnenê. Hem Martînê Bextewer hem zî Gustav seba ke welatê xo ra dûr kewtê, ezitîya înan lete –lete bena. Gustav kesêkî oldar o, gedeyêya ey û Martîn têreyde viyerta, gama şino welatê Efrîka beno kesêkê xidar. Rehm û zereveşayî pîzê înan de nêmanena. Zerra înan leymin bena. Xora pûçbeyişê Martînê Bextewer bi genîbiyeyişê ( leyminbiyeyişê ) ey dest bide beno. Boye tira yena. Dima ra zî gama bi ney halê xo yê leyminbiyeyişî reyde wazeno agêro welatê xo, rayvanxaneyan de raştî tay biyeran yeno ziwanê ey zî lal beno. Hende ke lal beno çewirî reyde nêşêno qal biko, derdê xo vaco.
 Peynî de gama ke yeno welatê xo, pirtûkê Bextewerî pistînê xo ra veceno wazeno biwano, pirtûk veşena bena wele. Vengêkê efsûnî yeno goşanê ey verî ra vano; ‘ Heme rayîrîy ver bi venganê ( talê ) şinê’ .
Hem hetê honanekerdişê romanî hem zî  hetê cagirewtişê fikr û ramanan roman, romanêkî serkewteye ya. Gama kê wanenê, kê tira zaf tehm û ekl gênê. Karerdişê şêwazê vacerî ( vegotin ) vajeyê kurdî çiyêko sifteyîn      ( ewil ) o. Mabênê biyer û biyeyişan de vacêke ( mantiqe ) pêgirêdaye est a. Heme biyer goreyê na vace herikênê.
Beno ke miyanê yew rûpele miyanê raray çend meseley têreyde yenê vacerîkerdiş tikî wandoxan bibetilno, la no şêwe zî sebr û deyax dano kê, kê mecbûrê heme virdîgileyanê ( hûrgiliyan ) pirtûkî kenê, wandişê kê watedar kenê.
                                                                  
          Abdullah ESEN
      Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir
 Çime : Martînê Bextewer / Jan Dost / Avesta / 2011