Dûvpişk Bi Xwe Venade ya Edîp Polat-Bawer Berşev

                                             

                                     

    Dûvpişk Bi Xwe Venade

                             

         Li gorî lêkolîna weşînerekê (YAYFED) di sala 2012an de 263 pirtûkên kurdî hatine çapkirin û di nav hemû zimanan de jî piştî Erebî (303) bûye çaremîn. Ji bo me kurdan serkeftiyeke herî mezin e. Divê kurd şanaz bibin. Bi zimanê xwe ku ewqas qedexe dîtiye û hê jî bi dewlemendiya xwe winda nekiriye û her diçe bêhtir tê çapkirin û xwendin. Heta deh sal berê jî nivîskarên kurd bi zimanekî biyanî (Tirkî, Swêdî, Îngîlîzî hwd.) dinivîsandin. Lê hêdî hêdî vedigerin zimanê xwe. Edîp Polat jî ji wan nîvîskaran e.

         ‘Dûvpişk Bi Xwe Venade’ romana Edîp Polat ya dawî ye. Heta niha gelek berhemên wî bi tirkî derketine. Cara yekem bi kurdî di sala 2005’an de kurteçîrokek bi navê ‘‘Şorbe û Fedî, Xela û Xeyidî’’ dinivîse. Romana wî ya yekem jî di sala 2008’an de bi navê ‘’Ristemê  Zal’’ tê çapkirin.

         Romannûs di romana xwe de du roman bi hev re honandiye. Her du roman jî qala heman mijarê dikin. Nivîskar di her navberê de derbasê romana biçûk dibe û hingê paragrafekê cih dide romana xwe ya duyem. Di vê romanê de pîrikek heye û heman mijarê ji zarokên xwe re vedibêje. Dibe ku nivîskar xwestiye 30-40 sal şûnda jî, bila pîrikên/dayikên me ji zarokên me re qala bûyerên 90’î bikin, da ku neyên jibîrkirin. Di dawiyê de romana pîrê û ya mezin digihêje hevdu û bi hev re didomin. Piştî vê pevgirêdanê, xwîner dikeve kelecan û meraqeke mezin. Ev jî taybetiya vê romanê ya herî mezin e.

        Di pirtûkê de gelek mîtolojî û efsaneyên ku li ser Amedê hatine gotin hene. Efsaneya qertelê; sembola ariyan, efsaneya kevira mê; kevirê nêr û teqîna çiyayê Qerejdaxê û peyama wê derdikeve holê. ‘’Çima hûn ji wolqana devê min ditirsin. Niha dem hat ez vedireşim, ez dizêm, ha ji we re kevirekî herî qewîn. Ger hûn bi van kerpîçên kevirîn bihonin, xaniyan lêbikin, ayetan hedîsan li ser bedenan binivîsin ez careke din nateqim û heta dinya ava be venareşim!’’

         Nivîskar di pirtûka xwe de cih dide hin bûyerên ku qewîmiye jî. Wek Vedat Aydın ku Jîtemê kuşt û wek faîlê nediyar hate binavkirin. Nivîskar wî, di lehengê bi navê  Refîkê de karekterîze kiriye

        Ew jî çû! Dûvpişk bi wî jî veda!

  

        Roman li Amedê derbas dibe. Nivîskar, kolan, kuçe û taxên Amedê pir xweş binexş kiriye.  Xwîner carinan li mizgefta Hz. Silêman dia dike, carinan li ser bircên Amedê çay vedixwe û carinan jî li Deriyê Çiyê û Baxlarê  li hemberî kontrayan û Jîtemê têkoşîn dide. Di romanê de her tim aksiyonek heye û tu carî kelecana xwînerê venamire. Nemaze xwînerên Amedî dê ji pirtûkê gelek tehm bigrin.

        Lehengên romanê yên sereke 3 kes in. Yezdan Zaxoyî, Ekrem Duhokî û Mervan Şen. Du pêşmerge û xortekî Amedî. Ekrem û Yezdanî piştî bûyera Helepçeyê li Amedê bi cih dibin. Her sê yekem car li Amedê di qehwexaneyekê de hev dinasin. Di bêrîka Ekrem de pirtûkeke biçûk heye bi navê Programa PDGKê. Pirtûk qala demokrasî û federasyonê dike ji bo iraqiyan. Pirtûk bala Mervanî dikêşe û dixwaze wergerîne tirkî. Di kovarekê de li ser navê Ekrem û Mervanî tê weşandin û ji bo wan 2 sal ceza tê birrîn. Her wiha piştî vê bûyerê zordariya dewletê li ser van her sê hevalan  dest pê dike. Du kurdên başurî û kurdekî bakurî.

         Karekterê herî serkeftî û bandor li xwînerê kirî ez dibêjim Ekrem Duhokî ye. Romannûs rola herî mezin daye Ekremî. Peyamên xwe, hestên xwe, mebesta nivîsîna pirtûka xwe bi kesayeta, bi jiyana, bi  têkoşîna karekterê Ekremî aniye zimên.

           Mala Ekremî li Taxa Baxlarê ye, zexta polisan li ser malbata wî her diçe zêdetir dibe. Jîtem bi kincên pêşmergeyan tên mala wan û Ekremî dipirsin.  Polîs mala bavê wî serobino dikin û diqêrîn “Ka Ekrem? Ka ew li ku derê ye? Lez bikin, herin bînin! Ya na em dê vî banî bi ser serê we de birûxînin!’’ bûyereke wiha hatiye serê her kurdekî û rasteqîna pirtûkê jî li vir derdikeve pêşberê xwîneran û xwîner jî wekî malbata Ekremî diêşin. Piştî van bûyeran Ekrem mecbur dimîne ku bireve. Dema direve rê de Yezdan Zaxoyî dibîne ku çend sale hevdu winda kiribûn. Lê Zaxoyî ji hal ketiye, madê wî zer bûye û ditirse. Ekrem dibêje “Malneketo te ez nas nekirim?’’ Wisa xuyaye ku gelek bûyer hatine serê Zaxoyî da ku Ekremî jî nas nake yan jî ji tirsa dewletê naxwaze bîne bîra xwe. Piştî çend deqan Zaxoyî bi matelmayineke kûr li Ekremî nas dike, zêde nikarin biaxivin ji ber ku Jîtemê daye pey Ekremî. Ekrem diçe mala Mervan. Mervan jî bi dîtina Ekremî kêfxweş nabe, ditirse, xof dikeve dilê Mervanî û dibêje, “Ez karmend im Ekrem, dema te di mala min de bigrin dê ‘cezayê terorîstekî’ li min bibirin. Ew çax dê malik li min mîrat bikin.’’  Belê Mervanê kurdên bakurî jî alîkariya Ekremî nekir û paşê dibe profesor jî. Vebêjer tahlîleke baş dike û van xayîntiyan wiha tîne zimên,  “Mirin li kolanan bêserê xwe digeriya û tax kiribû bin dagirkeriya tirsê. Xofê mal bi mal li deriyan dida, çekên dûvpişk di dest kesên biyanî de bûn. Hest sar dibûn, hevaltî, dostanî sist dibû.’’ xwestiye rasteqîna kurdan binivîse ku her tim xayinê hev in û ji bo berjewendiya xwe hev difiroşin.

         Ekrem bi nasnameya birayê xwe direve Enqerê û li wir hevala xwe ya berê Aycanê dibîne û dizewice. Paşî, ji taqîba polîsan û tirsa Jîtemê  dixwaze bireve  biçe Swîsreyê. Bi navê birayê xwe Akîf pasaporteke sexte derdixe. Û serî li ateşeya swîsreyê Henry Nîkolî dide. Henry Nîkol bawer nake ku ew Akîf e lê dîsa jî alîkariya Ekremî dike. Keçeke wergêr tirk jî li cem Henry Nîkolî dixebite û baweriya Ekremî hîç pê nayê. Diçe balafirgehê ku biçe Zurîhê. Lê di balafirgehê de polîs wî digirin. Keça wergêr giliya wî dike. Di odeyekê de li cem îtîrafkerekî rûdine û sohbet dikin. Îtîrafkar qala mirina Refîkî dike ku çawa hatiye kuştin û gelek îtîrafên din. Li vir tiştekî balkêş e îtîrafkar sûcê xwe napejirîne, xwe mafdar jî dibîne û dixwaze alîkariya Ekremî jî bike lê her tim heman hevokê dubare dike ji Ekremî re, “kî ji ber dûvpişkên dewletê xelas bûye heta niha’’  polîs tên hundir û Ekremî kelepçe dikin.

       Ev roman bi bûyerên xwe ve, bi mijara xwe ve û bi karekterên xwe ve rasteqîna me kurdan nîşanî me dike.

   

      Bawer Berşev

Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir

Edîp Polat

Dûvpişk Bi Xwe Venade

weşanxane: Evrensel Basım Yayın

Di Romana Bextiyar Elî de Metafora Ba-Tahir Taninha

                                                 

                             BA

                        “Kes bi esehî nizane di kîjan rojê de ba Cemşîd dibe”

         Li welatên her dem di bindestiyê de mayîn, roj bi her awayî bi sar çavê xwe vedike. Ba, li nik wan gelan wek hevkariyeke mecburî xuya dibe. Tenêtî, serma, hêvî, evîn, tirs di hemû giyanên daxwazkirina serxwebûna niştimaniyê de heye.

         Di wêjeyê de her dem metafora ba cihê xwe girtiye. Ba, piranî di romanên gelên bindestî de hatiye bikaranîn. Ji bo ku atmosfereke psikolojiya karakter baş derbikeve holê, ev metafor tête bikaranîn. Her dem şikestinên karakteran bi hevkariya ba tête nivîsandin.

         Metafora ba, bi tenê serê xwe di romanên kurdî de wek min li jor jî gotî atmosfera metnê, derûniya karakter bide nasîn tête bikaranîn.

         Di romana Bextiyar Alî ya bi navê ‘Apê min Cemşîd xan ku hertim bê ew li ber xwe dibir’ de ba wek karakterek hatiye hûnandin. Bi alikariya ba Cemşîd xan difire, di guhere û serpêhatiyên wî çêdibe.

         Cemşîd xan pêşî dibe komunîst. Ew êdî dijberî civata ku lê dijî ye û iktîdarê  ye. Ji bo vê çendê rastî îşkenceyê tê. Di zindanê de laşê xwe yê gîran dihavêje û pir sivik dibe û dû re ji zindaneke li Kerkûkê difire.

         Cemşîd xan di girtigihê de diguhere. Xelas bûna wî jî di girtigihê de dest pê dike. Ji laşê xwe yê giran xilas bûn, wî ji êsîrbûnê rizgar dike. Cihê ku azadî lê nîne, ji wî re dibe wargeha azadiyê. Du ziddiyet di eynî mekanê de pêk tê. Ev jî ruhiyeta Cemşîd xan dide xuyakirin. Lewre tu caran ji vê ziddiyetê xelas nabe.

         Nivîskar, bi alîkariya metafora bayê karakterê Cemşîdî wek temsîliyeta rizgarbûnê dide xuyakirin. “bayekî pir bihêz û ji nişka ve tê, ji bo cara yekê ew ba Cemşîd xan ji ser erdê bilind dike.” Gava ew bilind dibe, li jêr nîşaneyên azadbûnê derdikevin holê. Vebêjer van nîşeneyan wisa dinivîse. “Li jor hemû bajar dîtiye, glop, çirayên otomobîlan û ronahiya rêza glopên li ser kolanên pir mezin.”

            Cemşîd xan, ji zindanê rizgar dibe. Lê zindan di jiyana wî de xilas nabe. Wî dibin gundê Baranok. Du parêzvan ji wî re digirin. Yek vebêjer e û yê dî Smayîl e. Dîsa li vir jî metafora ba wek temsîliyeta azadbûnê derdikeve holê. Şevên tarî de Cemşîd xan difire û behna xwe wisa vedike.

         Malbata wî, wî dibin radestî leşkerên dewletê dikin. Wî jî dibin şerê Irak û Îranê. Li wêderê Cemşîdî difirênîn û cihên leşkerên Îranê nîşanê rayedarên Irakê dike.

         Cemşîd xan pir xemgîn dibe ku beşdarî şer bûye. Hêsir dibarîne. Wijdana wî difûre û dibê êdî bi riya min gelek kes wê bên kuştin… bi riya min gelek zarok wê sêwî bibin û kezeba gelek dayikên dûr ku ez wan nas nakim, bişewite. Min rojekê ji rojan nexwestiye beşdarî şer bibim.

            Şer xerabe, talankirine, êşe, êtîme. Tu kes di şer de serkeftinek dest nagire. Herkes di şerde winda dike. Birînek her dem di dilê şervanan de dimêne.

         Metafora ba, wek pencereya karakter hatiye hûnandin. Cemşîd xan ji ezmanan de her tişt dibîne û dîtina wî jî ji hemû dîtinan ve balkêşandineke cuda ye. “..ji ezmanan ve ji her kesî bêhtir xerabiya vî şerî dibînim.”

            Ba, çiqas temsîliyeta azadbûnê bike jî dîsa êş û kal nîşanî karakter dike. Lê ji qedera bindestiyê nikare bireve.

         Bextiyar Alî, karakterê xwe Cemşîdî wek neynika xerabiyan, dilxweşiyan, ezabên takekesiyê dide xuyakirin. Nexasim şexsiyeta jin û mêrên kurd. Pirsgirêkên salane ku ruhê mirovên kurd xirab kirî, bindest hiştî dide xuyakirin. Bi rêya bayê, di jorde temaşe dike.

         Ji binîde derûniya Cemşîdî, bi rêya buyerên ser wî hatî jiyîn derdike ve holê.

         Bextiyar Ali, şandiniyên wêjeyî di romana xwe de dihêrêne. Xwe digihêne Odysseia, Dante û bi nehînî Don Kîşot.

         Cemşîd xan, bi her buyerek ve tête guhertin. Guhertina Cemşîd xan, peyamên ku ji xwîneran re bête qesekirine. Carnan li hudûdê Başurê Kurdistanê li gel şervanên Bakurê Kurdistanê, bi leşkerên tirkan re şer dike. Carnan, fundamantalîstên li mizgeftan kom bûyînan re hevkarî dike. Peyamên Mela Qasim ji gel re qal dike. Carnan jî dibe penaber û li bajarê Stenbolê di singa jinên laşfiroşan de xwe digevizîne. Ew û vebêjer rastî hin kesên ku ticareta mirovan dike tên. Li gel wan ticaretê dikin. Pereyeke baş jî qezenç dikin. Carekê li sînorê Yewnanîstanê esker wan dorpêç dikin. Cemşîd xan dîsa bi rêya metafora bayê xwe xelas dike. Deh salan wek Odysseia hin bajaran, welatan digere. Ji bo ku bi vegere welatê xwe.

            “Carekî li Malta, carekî Li Qibris, carekê li peravên Albaniya û carekê jî l ser sinorên Balkan..”

            Metafora bayê, bi hemû aliyan ve di romana Bextiyar Alî de cihê xwe girtiye. Rastî di wêjeya kurdî de jî ba wek metaforek cihê xwe gellekî girtiye.

Belkî di hin pirtûkan de ba wek objeyek hatîbe nivîsandin, lê ba gava ruhiyeta karakter derbixe holê wê çaxê dibe metafor. Mînakên wisa pirin.

Cemşîd xan serfiraziya xwe an jî neserfiraziya xwe di psîkolojiya bindestiyekê de dide xuyakirin. Çiqas xwe, ji hemû bûyeran bi parêze jî, dîsa bindestiya wî derdikeve holê. Bextiyar Alî karakterê xwe ji vê bindestiyê xelas nake. Çiqas bifire ew qas dikeve erdê. Erd û ezman, wek dualizmekî de Cemşîd xan diafirêne, di welatê bindestîyê de.

           Tahir Taninha

Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir

         Bextiyar Elî

Apê min Cemşîd xan 

ku hertim bê ew li ber xwe dibir
 ji soranî bo kurmancî: Besam Mistefa
weşanxane: Avesta

Edebîyatê Kirmanckî De Ziwanê Qiseykerdoxî Ser o - Abdullah ÇELİK

EDEBÎYATÊ KIRMANCKÎ DE ZIWANÊ QISEYKERDOXÎ SER O

Abdulah ÇELÎK

Mario Vargas Llosa kitabê xo “Yew Romannusê Ciwanî rê Mektubî” de, yew eserê viraşteyî (fiktion; kurmaca) de behsê rolê vengê qiseykerdoxê mentî keno. Goreyê Llosa, “heçiqas alternatîfî bêhûmar biasîyê zî, exlebê xo hîrê alternatîfî estê: qiseykerdoxo karakter, qiseykerdoxo îlahî ke teberê hîkaye de yo, yew zî qiseykerdoxo nedîyar ke merdim nêzano teber yan zereyê dinyaya ke qisey bena de yo. Her di tewirê verênî yê qiseykerdoxîye edetanê edebîyan ra nat estê; qiseykerdoxo tewirê hîrêyin, eserêko nipînewe yê romanê modernî yo.”

Gama ke merdim metnanê kirmanckî etud keno, tîpê qiseykerdoxî ke vejîyenê vernî û asenê, yan qiseykerdoxê karakter o, yan zî qiseykerdoxo îlahî yo ke her çî zano. Sedemo ke nê her di hawayê qiseykerdişî wina ekserîyet yenê bikar ardene, kîşta tercîhê nuştoxî yê weçînayîşê nê hawayê qiseykerdişan de, beno ke tewirê qiseykerdoxê nedîyarî hema nêşinasnenê bo. Nuştox kamcîn vengî bi kar ano, cumleya destpêkî ya metnî ra eşkera bena. Mesela, merdim eşkeno Gorseyê Jêhatî Zengelanî, Xafilbelayê Murad Canşadî, Teberikê Alî Aydin Çîçekî seba nê hawa qiseykerdişî rê sey metnanê nimûneyan ser o bixebitîyo.

Eke ma bala xo bidîm Tarîyîya Adirî de yê Roşan Lezgînî ser, ma do bivînim ke qiseykerdoxo zafhûmar ameyo bikarardiş. Hîkaye wina dest pêkena:

“Destê to veşeno. Destê to yo rast. Veşayîşêko xerîb, xam. Yew bizoteyê adirî mîyanê muyanê barî û nermekan yê peyê bazinê destê to de halîn viraşto. Veşneno.”

Ziwanê “to/ti”yê hîkaye de, vengê qiseykerdoxê hîkaye nedîyar (xeybane) kerdo û no veng zî ge-ge hîkaye de qiseykerdoxo îlahî ke her çî zano ge-ge zî sey qiseykerdoxê karakterî xo nîşan dano. Qiseykerdox kam o? Eke cumleya ke bi “Destê to veşenê…” dest pêkena bi dîqet etud bibo, do nedîyarîya (belirsizlik) qiseykerdoxê ke na cumle serf keno do hîna vêşî fehm bibo. Keso ke vano “Destê to veşenê…” kam o ecêba? Yew waştî, qiseykerdoxo îlahî ke her çî zano, qiseykerdoxo karakter, yew vengo ke hema nêvejîyayo meydan, wendox o, yan zî qiseykerdox bi xo yo? Herhal nê heme yê. Ez vana qey cewabê nê heme persan eynen sey qiseykerdoxê metnî do sey yew muamma hertim wina kîştêk de vindenê. 

Goreyê Mario Vargas Llosa, ganî nuştox qerar bido ke metn de kam qisey keno. Ez vana qey derdo tewr pîl yê nuştoxanê ke xo rê edebîyat kerdo meşexele no yo. Eke merdim vajo edebîyatê kirmanckî de Roşan Lezgîn nê derdî ra xelisîyayo ez vana qey do tespîtêko xelet nêbo herhal. Çunke mi verê cû va, Tarîyîya Adirî de vengo ke metnî qisey keno, ma vînenê ke ey sey vengêkê zafhûmarî saz kerdo. Seba ke hîna asan fehm bibo, eke merdim çend nimûneyan bido baş beno. Mesela:

“Berê to gineno piro. Hîkaye nîmcet manena. Ti ber akenî. Mêmanêka bêwext a. Esas, waştîyêka ereykewta ya. Nêeşkaya adirê eşqî ra xo ver ro bido. Wina wextêko bêwext de dayo piro ameya. La erey kewta. Rasta xo, her çî de erey kewta.” 

Eke merdim bala xo bido ser, metno ke qal beno ziwanê “to/ti”yî ser o awan bîyo. Coka qiseykerdox sey qiseykerdoxêkê nedîyarî vejîyeno vera ma.

Ez vana qey yewna nimûne do nê ferqî hîna dîyar nîşan bido:

“Îfadeyê rîyê cinîke ra, merdim vano qey, seke mîyanê nivîne de verara waştîyê xo de bîya. Waştî heyecanê heskerdişî ra xo şaş kerdo, yew vateyo çors vato yan yew hereketo şaş kerdo. Xururê cinîke şikito. A zî hêrs bîya, heridîyaya. Bîya asê. Îsyan kerdo. Nê hêrsî reyra wina viran sereyê xo darto we, vejîyaya teber. Heskerdişê aye zî aye ra heskerdiş zî nîmcet mendê. Merdim vano qey, eslê xo de wazena a vîstika şabîyayîşî ke nîmcet verdaya temam bikero. La bi xururê xo nêdana werî. Nika nusena. Her çî ra fek veradayo, nusena. Heme hîsanê xo yê nîmcetan roman de temam kena.”

 Tîya de qiseykerdoxo îlahî mesela qisey keno. Çunke cayo ke vengê qiseykerdoxî ca dayo xo, cayêko teberê mekanî de yo. Cayo ke qiseykerdoxê na hîkayeya ke temaya eşqêkê ereymendeyî ser o saz bîya vindenê, mesafeya mîyanê nuştoxî û metnê ey zî dîyar kenê. Merdim eşkeno vajo ke Roşan Lezgînî no çî zaf bi muwazene saz kerdo.

No fehmê fikrî ke Flaubertî reyde dest pêkerdo, hetê teorîsyenanê edebîyatî yê badê ey gelek ame averberdiş. Ewro hema vajîn ke heme teorîsyenî derheqê senînîya metnêkê modernî de hemfikir ê; vengê qiseykerdoxî ganî mesafe bikero mîyanê xo çîyo ke qisey keno, heta eke mumkin o, wa nêasîyo. Eke merdim vajo Roşan Lezgîn bi nê fehmê modernîstî hereket keno, ez vana qey do vateyêko cayê xo de bo.

          Abdullah Çelik

Kuluba Xwendinê Ya Diyarbekir

Tarîyîya Adirî de

Roşan Lezgîn

 Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2012, 80 r.