EDEBÎYATÊ KIRMANCKÎ DE ZIWANÊ
QISEYKERDOXÎ SER O
Abdulah ÇELÎK
Mario
Vargas Llosa kitabê xo “Yew Romannusê Ciwanî rê Mektubî” de, yew eserê
viraşteyî (fiktion; kurmaca) de behsê rolê vengê qiseykerdoxê mentî keno.
Goreyê Llosa, “heçiqas alternatîfî bêhûmar biasîyê zî, exlebê xo hîrê
alternatîfî estê: qiseykerdoxo karakter, qiseykerdoxo îlahî ke teberê hîkaye de
yo, yew zî qiseykerdoxo nedîyar ke merdim nêzano teber yan zereyê dinyaya ke
qisey bena de yo. Her di tewirê verênî yê qiseykerdoxîye edetanê edebîyan ra
nat estê; qiseykerdoxo tewirê hîrêyin, eserêko nipînewe yê romanê modernî yo.”
Gama
ke merdim metnanê kirmanckî etud keno, tîpê qiseykerdoxî ke vejîyenê vernî û
asenê, yan qiseykerdoxê karakter o, yan zî qiseykerdoxo îlahî yo ke her çî
zano. Sedemo ke nê her di hawayê qiseykerdişî wina ekserîyet yenê bikar ardene,
kîşta tercîhê nuştoxî yê weçînayîşê nê hawayê qiseykerdişan de, beno ke tewirê
qiseykerdoxê nedîyarî hema nêşinasnenê bo. Nuştox kamcîn vengî bi kar ano,
cumleya destpêkî ya metnî ra eşkera bena. Mesela, merdim eşkeno Gorseyê
Jêhatî Zengelanî, Xafilbelayê Murad Canşadî, Teberikê Alî Aydin Çîçekî seba nê hawa
qiseykerdişî rê sey metnanê nimûneyan ser o bixebitîyo.
Eke
ma bala xo bidîm Tarîyîya Adirî de yê Roşan Lezgînî ser, ma do bivînim ke qiseykerdoxo
zafhûmar ameyo bikarardiş. Hîkaye wina dest pêkena:
“Destê
to veşeno. Destê to yo rast. Veşayîşêko xerîb, xam. Yew bizoteyê adirî mîyanê
muyanê barî û nermekan yê peyê bazinê destê to de halîn viraşto. Veşneno.”
Ziwanê
“to/ti”yê hîkaye de, vengê qiseykerdoxê hîkaye nedîyar (xeybane) kerdo û no
veng zî ge-ge hîkaye de qiseykerdoxo îlahî ke her çî zano ge-ge zî sey
qiseykerdoxê karakterî xo nîşan dano. Qiseykerdox kam o? Eke cumleya ke bi
“Destê to veşenê…” dest pêkena bi dîqet etud bibo, do nedîyarîya (belirsizlik) qiseykerdoxê
ke na cumle serf keno do hîna vêşî fehm bibo. Keso ke vano “Destê to veşenê…”
kam o ecêba? Yew waştî, qiseykerdoxo îlahî ke her çî zano, qiseykerdoxo
karakter, yew vengo ke hema nêvejîyayo meydan, wendox o, yan zî qiseykerdox bi
xo yo? Herhal nê heme yê. Ez vana qey cewabê nê heme persan eynen sey
qiseykerdoxê metnî do sey yew muamma hertim wina kîştêk de vindenê.
Goreyê
Mario Vargas Llosa, ganî nuştox qerar bido ke metn de kam qisey keno. Ez vana
qey derdo tewr pîl yê nuştoxanê ke xo rê edebîyat kerdo meşexele no yo. Eke
merdim vajo edebîyatê kirmanckî de Roşan Lezgîn nê derdî ra xelisîyayo ez vana
qey do tespîtêko xelet nêbo herhal. Çunke mi verê cû va, Tarîyîya Adirî de vengo
ke metnî qisey keno, ma vînenê ke ey sey vengêkê zafhûmarî saz kerdo. Seba ke
hîna asan fehm bibo, eke merdim çend nimûneyan bido baş beno. Mesela:
“Berê
to gineno piro. Hîkaye nîmcet manena. Ti ber akenî. Mêmanêka bêwext a. Esas,
waştîyêka ereykewta ya. Nêeşkaya adirê eşqî ra xo ver ro bido. Wina wextêko
bêwext de dayo piro ameya. La erey kewta. Rasta xo, her çî de erey kewta.”
Eke
merdim bala xo bido ser, metno ke qal beno ziwanê “to/ti”yî ser o awan bîyo.
Coka qiseykerdox sey qiseykerdoxêkê nedîyarî vejîyeno vera ma.
Ez
vana qey yewna nimûne do nê ferqî hîna dîyar nîşan bido:
“Îfadeyê
rîyê cinîke ra, merdim vano qey, seke mîyanê nivîne de verara waştîyê xo de
bîya. Waştî heyecanê heskerdişî ra xo şaş kerdo, yew vateyo çors vato yan yew
hereketo şaş kerdo. Xururê cinîke şikito. A zî hêrs bîya, heridîyaya. Bîya asê.
Îsyan kerdo. Nê hêrsî reyra wina viran sereyê xo darto we, vejîyaya teber.
Heskerdişê aye zî aye ra heskerdiş zî nîmcet mendê. Merdim vano qey, eslê xo de
wazena a vîstika şabîyayîşî ke nîmcet verdaya temam bikero. La bi xururê xo nêdana
werî. Nika nusena. Her çî ra fek veradayo, nusena. Heme hîsanê xo yê nîmcetan
roman de temam kena.”
Tîya de qiseykerdoxo îlahî mesela qisey keno.
Çunke cayo ke vengê qiseykerdoxî ca dayo xo, cayêko teberê mekanî de yo. Cayo
ke qiseykerdoxê na hîkayeya ke temaya eşqêkê ereymendeyî ser o saz bîya
vindenê, mesafeya mîyanê nuştoxî û metnê ey zî dîyar kenê. Merdim eşkeno vajo
ke Roşan Lezgînî no çî zaf bi muwazene saz kerdo.
No
fehmê fikrî ke Flaubertî reyde dest pêkerdo, hetê teorîsyenanê edebîyatî yê
badê ey gelek ame averberdiş. Ewro hema vajîn ke heme teorîsyenî derheqê
senînîya metnêkê modernî de hemfikir ê; vengê qiseykerdoxî ganî mesafe bikero
mîyanê xo çîyo ke qisey keno, heta eke mumkin o, wa nêasîyo. Eke merdim vajo
Roşan Lezgîn bi nê fehmê modernîstî hereket keno, ez vana qey do vateyêko cayê
xo de bo.
Abdullah Çelik
Kuluba Xwendinê Ya Diyarbekir
Tarîyîya Adirî de
Roşan Lezgîn
Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2012, 80 r.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder