BEXTEWERÎYA LAL
Bextewerîye hertim mêrdiman ra biya sey mebest û armanc
.Salixnayişê ( tarîfkerdişê ) aye goreyê her mêrdimî vurîyeno, her mêrdim goreyê xo aye şayese keno. Beno ke seba gedeyêkî bextewerîye werdişê yew leteya saye ya, seba yew
ciwanî bextewerîye vênayişê waştaya xo
ya, seba yew yextiyarî bextewerîye vilênayişê gijikê tornê xo ya. Şikl û awayê
bextewerîye seba lazimêya her mêrdimî bedelino.
Nûştox Jan Dostî romanê xo yê peyniyên, Martînê Bextewerî
de çekûya ‘ bextewerîye’ xo rê kerdo yew rayîr. Elmanya ra hetanî rocehelatê
miyanên pirtûkê “ El ifade fî iksîr El se’ade” dima kewto. Helbet armancê
lehengê peydakerdişê no pirtûkî yo. Çimkî wazeno wandişê no pirtûkî reyde xo
birisno salixnayişê bextewerîye.
Nûştoxî şêweyêkî cîyawaz kar ardo honanekerdişê pirtûkî de.
Miyanê romanî heta kê vacê bi meseleyan
ra degiryaye yo. Meseleya binkeyî beno ke meseleya Martînê bextewer a, sewbîn
meseley bi na mesela reyde amey girêdayîş. Nûştoxî hem atmosfera dor û verê
lehengê xo bi meseleyanê bînan xemilnayo, hem zî zaf dîmen û dekor miyanê
romanî de ca kerdîy. Bi vatişê bîn raray kê di miyanê yew rûpelî de çend heb
meseleyan têreyde wanenê. Her çend no tewir waneyîş barê kê giran keno zî heta
peynîya pirtûkî gama heme meseleyan hesênê kê kêfweş benê.
Martînê Bextewer sereviyêrtişêy xo rocexelatî
sey namey nûştê. Seba Hansê Kal înan biwano pê înan xemê xo vila biko. Namey zî
nêerşawitê, ê pêser kerdîy, sey defteran înan seveknayê . Gama ke agêreno yeno,
mergê Hansê Kalî hesêno, seba ey henî giringêya nameyan nêmanena. binê masaya rayvanxaneyî de înan vîr keno, yew wandoxê îlahîyete înan vêneno. Haya wandoxan zî bi wandişê ey reyde
rayîrvanêya ey bena. Çiyêko Martînê Bextewer serî ra viyerto ma bonder benê. La
roman têna serameyişê Martînê Bextewer serî de nêameyo pêşanayîş. Beşê ( qismê
)romanî yê ke behsê rayîrvanîya Martînê Bextewer keno pêro ma bi wandişê
wandoxê îlahîyete reyde pêhesênê. Behsê
new serr û new meng û new rojanê rayîrvanîya ey keno.
Beşê bînî de zî behsê meseleyanê kesanê miyanê rayvanxaneyî yeno kerdiş.
Meseleya wayanê Hansî, meseleya jamkutî, meseley kesanê miyanê rayvanxane
û meseleya Gustavê embazê Martîn.
Nûştox
hem bi xo vacêrî ( vegotin ) keno, hem zî bi vacêrîya Gustav û wandişê wandoxê îlahîyete reyde barê
vacêrîya xo sivik kerdo, înan xo rê kerdo hetkar. Bi ney raybazî reyde
nûştoxî wandoxanê xo muhtacî
yew vaceroxî nêkerdo. Peynîya pirtûkî de zî
sazkerdişê felsefeyê pirtûkî teslîmê Dawûdê Yezdanyarê Mamzêdî kerdo.
Roman
sey pirtûkêkê tarîxî asena. Çimkî rayîrkewtişê Martînê Bextewer hetê rocexelatî
ra bi mohrkerdişê pêkerdişê Karlofçaye reyde dest bide beno. Ginana berheme de
hem behsê halê sîyasî yê ewrupa ameyo kerdiş hem zî behsê halê sîyasî yê
rocexelatî yeno kerdiş. Xora gama lehengê romanî semedê dûrkewtişê xo ma rê
rave keno, behsê zilmê serdestan yeno kerdiş.
Martînê Bextewer seba ke
bextewer niyo, maya ey zî merda
welatê xo terikneno. Xora verê biryargirewtişê ey, xoşberêya miyanê ey û
Hansê Kalî beranê rayvanî ey ra akeno. Hansê
Kal seba rayvanî zaf hetkar veceno. Çimkî dormarê welatê ey de lec û kiştiş est o, nekokîyê olê xirîstîyan
yew bi yew salix dano. Gama yeno rocexelatê miyanên hewneno heman çîy eyta de
zî est ê. Meseleya Gustavî de zî zilmê diwelanê emperyalistan serî çermsiyayan ( zencîyan ) de ameyo
vacêrîkerdiş. Wexte ke kê înan pêro hesênê qet zerra kê de şik nêmaneno, kê
qanih benê kê vanê no roman romanêkê tarîxî yo.
Hansê
Kal xoşinasnayişê kesan bi balûye ( şaberû ) reyde şîrove keno. Martînê
Bextewerî ra vano; eke wazenî bextewerî bişinasnî ganî ti sey balûye do qalikê
xo ra bivecî. Rayvanîya Martînê Bextewerî serî ra çend serrîy viyêrenê, miyanê
balûye qalikî ra veta pûç beno. Eyta de
kê felsefeyêkê xorîn hesiyenê. Çimkî herra welatî ra dûrbiyeyîş, kê xozaya
kesayetî xo ra zî dûr fîneno. Kê rayîr xo zî şaş kenê , kewenê miyanê sewbîna
rayîran . Hetê arîşî ( manevî ) hetê ehlakî ezitîya kê serûbin bena, kê sey
balûye pûç benê. Gama serameyişanê
Martîn Bextewer û embazê ey Gusta wanenê, kê ney felsefeyî pecirnenê.
Hem Martînê Bextewer hem zî Gustav seba ke welatê xo ra dûr kewtê, ezitîya înan
lete –lete bena. Gustav kesêkî oldar o, gedeyêya ey û Martîn têreyde viyerta,
gama şino welatê Efrîka beno kesêkê xidar. Rehm û zereveşayî pîzê înan de
nêmanena. Zerra înan leymin bena. Xora pûçbeyişê Martînê Bextewer bi
genîbiyeyişê ( leyminbiyeyişê ) ey dest bide beno. Boye tira yena. Dima ra zî
gama bi ney halê xo yê leyminbiyeyişî reyde wazeno agêro welatê xo,
rayvanxaneyan de raştî tay biyeran yeno ziwanê ey zî lal beno. Hende ke lal beno
çewirî reyde nêşêno qal biko, derdê xo vaco.
Peynî de gama ke yeno welatê xo, pirtûkê
Bextewerî pistînê xo ra veceno wazeno biwano, pirtûk veşena bena wele. Vengêkê
efsûnî yeno goşanê ey verî ra vano; ‘ Heme rayîrîy ver bi venganê ( talê ) şinê’
.
Hem
hetê honanekerdişê romanî hem zî hetê cagirewtişê
fikr û ramanan roman, romanêkî serkewteye ya. Gama kê wanenê, kê tira zaf tehm
û ekl gênê. Karerdişê şêwazê vacerî ( vegotin ) vajeyê kurdî çiyêko sifteyîn ( ewil ) o. Mabênê biyer û biyeyişan de
vacêke ( mantiqe ) pêgirêdaye est a. Heme biyer goreyê na vace herikênê.
Beno
ke miyanê yew rûpele miyanê raray çend meseley têreyde yenê vacerîkerdiş tikî
wandoxan bibetilno, la no şêwe zî sebr û deyax dano kê, kê mecbûrê heme
virdîgileyanê ( hûrgiliyan ) pirtûkî kenê, wandişê kê watedar kenê.
Abdullah ESEN
Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir
Çime : Martînê Bextewer / Jan Dost / Avesta /
2011
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder