Mekan, Bajar û Alegorî- Tahir Taninha

         Di berhemên wêjeyî de vebêjêr atmosfera metnê; bi alikariya, bi şayesendina mekanê ava dike. Cih, wek tevdigerîna karekter diguhere û her dem bareke li ser karekter bar dike, an jî li ser nivîskar. Ruhiyeta leheng cihê ku nivîskar ji me (xwiner) re sînorkirin ve girêdayî ye. Ev jî bi çi awayî be girêdayî mekanê ye. Çi meskenê  rasteqîn be, çi meskenê  objeyan be û çi jî meskenê binhişî be ev girêdan nayê guhertin.  Dîsa mekan, carna bi rasteqiniya xwe ve, carnan jî bi xeyalkirina xwe ve di berheman de cih digre. Di derheqê cihê ku xeyal tê kirinê de nemaze mekanê wekî ‘xanî’  û Gaston Bachelard di pirtûka bi navê Poetikaya Mekanê (Uzamın Poetikası) de wisa dinivîse.

“Kesekê/î  ku xeyal dike  eger xaniyê wê/î li bajêr be, mexzenên li der û dorê bi kurahî, ji binî axê ve daxwaza serdestiyê bike timî tim bi xeyalbûnê ve rast tê.”(r.58)

         Mekan, di berhemên wêjeyî yên bi kurdî(kurmancî) hatine nivîsandin de, bi êşa bindestiyê ve herdem hatiye girêdan. Herdem daxwaza welatek heye. Temsîliyeta welat jî, yexlev ji çiya digre. Gava nivîskar behsa çiya kir, pêşî xweşikbûna çiyê derdiêxwe pêş. Piştî xweşikbûnê; êş, kul û keser rêz dike. Bi neteweya xwe ve girêdide. Ev jî semboleke diafrêne. Lewra çiya dibe mekaneke alegorik. Bi riya alegoriyê mercên xwe parve dikin. Mirov dizane gava edebiyatzanekê/î kurd behsa çiya kir, behsa welat tê kirin. Janeke li ser dilane. Her kurd di wê janêde dijîn. Ji civata xwe re, ji dinyayê re peyam dayîne her dem, derdeke.

         Belkî alegoriya ku em behs dikin, wekî Fredric Jameson nav lê kirî alegoriya netewî be. Ev mijara ku Fredric Jameson behs dike rastî durûdirêj e. Ez bi berfirehî qala wê nakim. Obje, mekan, metaforên ku di romanên kurdî(kurmancî) de hatine bikaranîn wekî semboleke derdikeve pêş. Ev jî wekî li jor me gotî, temsîliyeta ku xwîner bi aliyekî li gora fehmbariya xwe jê me’na derdiêxwe. Carnan li gora xwîner-an jî şîrovegir, rexnevan- dibe metafor, carnan dibe nîgaş, carnan dibe alegorîk. Wekî Yıldız Ecevit jî gotî “Nîgaş(imge), di zimanên Rojava de, sertêgehek wisa ye ku di bin sîwana xwe de hemû bikaranînên metaforîk, alegorî  jî, sembol jî tê de, dihewîne.”(r.49) van hemû têgehan yekûdû ve girêdayîne.

         Gava di berhemên wêjeyî yên bi kurdî(kurmancî) hatîn nivîsandin, mekan, hêma-an jî alegorîk, metafor- bû çiya; welat, şoreş, gund; zarokatî û daburî, zindan; êxsirî, îşkence, xeribî, nasname, derveyî welat;surgunî, xeribî derdikeve pêş. Vebêjêr van hemû mijaran, hêmayan bi riya karateran-Kevok, Temo, Şêrko, Kevanot, Jehat- bi riya mekanê ve diêne ziman.

         Fredric Jameson derbarê alegoriya netewî de wisa dibêje.

“Hemû tekstên Cîhana Sêyemîn, wek mecbûrî alegorîk in, bi ser de jî bi awayek herî taybet alegorîk in; divê ev alegorî wek alegoriyên ku ez dê bi alegoriya netewî bi nav bikim bêne famkirin, hem jî ji romana ku ji tevnên nûneriya Rojava derketiye an wê demê bi taybet, belbî divê bibêjim.”(r.372)

Temsîliyeta karakter jî carnan dibe alegorik. Fredric Jameson derbarê vê mijarê de ji nivîskarê Çînî mînakek dide. Karakterê Lu Hsun  yê bi navê Ah Q re dibêje:

 “Ah Q, wek alegorîk Çîn bi xwe ye.”(r.379)

Ji vê hevokê em dikarîn bêjîn karakterê Mehmed Uzun Kevok, wekî olegorik Kurdistan bi xwe ye, an jî karakterê Firat Cewerî Temo, an jî karakterê Selahattîn Bulut Jehat, an jî karakterê Hesenê Metê Kevanot, an jî karakterê Fawaz Hûsen Şêrko. Û em dikarîn gelleke minakên bi vî rengî bidîn. Em dikarîn îspat bikîn ku hemû karakteran bi alegoriya netewî ve girêbidin. Bi mecbûrî.

Heger pirsgirêka neteweyî ya kurd nebûya, van karakteran bi vî şeklî nedihatin afirandin. Her tiştên wan bi neteweyî ve girêdayiye û çiqas van karakteran takekesiya xwe parêstîne jî, dîsa buyerên li ser wan hatî, êşa wan, daxwaza wan, rêwitiya wan hemû dike tûrikê neteweyî. Ev tûrik jî Kurdistan bi xwe ye. Tûrik jî alegorik e.

Tzvetan Todorov berhema wî ya bi navê Fantastik de li ser alegorî, ji berhema Angus Fletcher yê bi navê Allegory de jêgirtineke wisa parve dike.

“Bi awakî hêsan pênasa alegoriyê ev e; dema tiştek alegorîk tê gotin, tiştek din diyar dike.”(r.2) (r.67)

Dîsa ji Quintilian jêgirtineke wisa dinivîse. “Domandina metaforê vediguhere alegoriyê.” Todorov li ser vê parvekirinê fikrê xwe wisa dibêje: “Bi gotinek din, metaforek bi serê xwe, ji axaftinek teşbîhdar pê ve ne tişkî ye, eger metafor didome ew nîşan dide ku ji derveyê maneya ewil a axaftinê armanca vegotina tiştek din heye.”(r.67) Bi nêrîna ji vê jêgirtinê, ka em ê lê binêrîn di wêjeya kurdî(kurmancî) de çiya çawa ji metaforê derdikeve dibe alegorî.

Îrfan Amîda nivîsa bi navê ‘Têkiliya Kurdan û Mekan’  de çiya wek metaforek dibîne. Belê di hin romanan de çiya belkî wek metafor hatibe diyarkirin. Lê belkû çiya temsiliyeta welat(Kurdistan) dike, bi alikariya hêmayan xwe diyar dike, çiya dibe alegorik. Neteweyek di hişê netewên dî de çawa tê fehmkirin. Ev tişt ji bo hişmendiya afirandinê muhîme. Lewre berhemên xwe yên ku ji derveyî gelên xwe, li ser vê hişmendiyê ava dikin. Kurd jî di hişê neteweyên dî de çawa tê fehmkirin lazime em bizanin. Yek ji vê fehmkirinê, kurd wekî Gelê Çiyayî tê ditîn, tê zanîn.

         Îrfan Amîda, dîsa di nivîsa(Têkiliya Kurdan û Mekan) xwe de dibêje “du mekanên xweser derketine holê”

“Mekanek jê “çiya” ye ku di her serhildanê de kurdan berê xwe dane çiyayên Kurdistanê û xwe di nava wan çiyayan de parastine. Têkiliyeke xurt bi çiya re danîne. Ji loma jî çiya bûye mekanekî xweser û metaforîk. “

            Rastî van mekanên xweser bi rewşa kesayetiya kurd ve girêdayiye. Ji ber ku rewşenbîr herdem di nav lêgerîneke berpirsyariya gelê xwe yê bindest bike û wan ji bindestiyê xelas bikede ye. Bêguman ev daxwaz bi gel xwe bedelên giran aniye û diêne. Em li vir nivîskar wek rewşenbîr dihesibênîn û ji xwe bedel jî an girtigehe, an mirine, surgûne, an jî çuyîna çiyê ye. Her du mekan -çiya, girtigeh- jî mekanê serekeye di romanên kurdî de. Derheqê nivîskarî ku me wek rewşenbirî bi nav kir, Fredric Jameson wisa dibêje: “Divê li ber çavan bête girtin ku her dem rewşenbîrên Cîhana Sêyemîn bi awayekî rewşenbîrekî sîyasî ye.”(r.380)

         Nivîskarên kurd yên ku êş û elem, surguniyê de dijîn; pênûsa wan bi mecbûrî behsa çiya û girtigehê kirîne. Lewre qala jiyana xwe kirîne. Mirov lê dinêre nivîskarên kurd -hin  ji wan- ketîne girtigehê, çûyîne çîyê, surgûn bûne û yên mala xwe de mayîn jî di hişê xwe de fetisînê ve rû bi rû mayîne. Bêguman nivîskar dê berhemên xwe de behsa êşa xwe bike, dê  behsa bajarê xwe bike, dê behsa serboriyên xwe bike, dê behsa zaroktiya xwe bike. Ev tişt gellekî normal e. Li gora min nivîskarê (nivîskarên kurd yên emrê wan li ser sih û pêncî re) ku behsa zaroktiya xwe bike dê bi alegoriya-mekanê- çiya ve rû bi rû were, dê bi mekanê gund re rû bi û rû were, dê bi mekanê kuçêyan ve rû bi rû  were.

         Dîsa Îrfan Amîda wisa dinivîse.

“Ji ber valakirin û şewitandin/rûxandinan, gund jî mekaneke metaforîk e û ketiye ezbera kurdan.”

            Li vêderê gund wek metafor-elbet di hin berheman de heye-lê gund di jiyana nivîskaran de temsiliyeta rojên zaroktiya xwe derbaskirine. Ji ber ku romanên mekanê wan gundin, karakterê wan yexlev zarokin. Ev jî bi dabirûya vebijêr ve girêdayî ye.

         “Yek ji mekanên din jî, yên di vê pêvajoyê de derketine holê, girtîgeh e.”  Berdewam dike ”Helbet girtîgeh li her welatî hene lê ji ber ku di nava kurdan de ne girtîgeh yek ji mekanên vê pêvajoyê ne û ne tenê bedena mirovan li wir girtî ne, hema bigir, têkiliya hemû kurdan bi vî mekanî re heye û yek ji mekanên di ezbera kurdan de ye.”

            Exleb di berhemên edebîde yên bi kurdî(kurmancî); çiya, girtigeh û gund wek mekan cihê xwe girtiye. Binhişiya mirov jî wek mekan tê hesibandin. Romana bê mekan nîne. Miheqeq li ser cihke ramana xwe ava dike. Di romana Bextiyar Elî ya bi navê Êvara Pervaneyê de, navê mekan nîne. Lê bajar, kolan, kuçe, tirê çem, tirê bajar heye. Tenê navên wan bi eşkere nîne. Nivîskar hewce nake navê mekanê binivîse. Ji xwe xwiner fehm dike ku mijar bi kîja atmosferê, mekanê de derbas dibe.

         Bajarê Dublîn (peytexta Komara Îrlandayê ye) çiqas wek mekan di romanên James Joyce de derbas dibe û ew qas psîkolojiya karakter  romanên xwe de diyar dike. Bandora mekanê  li ser karakterên wî jî bi hemû awayî tê diyarkirin. Wek Steplen Dedalus.

Dîsa romana Kuçeya Midaqê ya Necîb Mahfuz binêrîn, bajarê Qahîre’yê bi hemû nakokiyên xwe ve, bi xweşikbûna xwe ve, siyaseta xwe ve, keseyeta mirovê ji rêzê û ya herî muhîm şexsiyeta xwe ve derdikeve pêş.

Mirov pirseke ji xwîner û nivîskarên Kurd re bike: Gelo bajarê Diyarbekirê bi hemû aliyên xwe ve wek bajarê Dublîn li ser kîjan nivîskar an jî li ser kîjan romanî, helbestê, çîrokê tesîr kiriye?

Berhemên edebî (kurmancî) ku van salên dawî de derketîn de ka ez ê li hinek ji wan  binêrîm Diyarbekir çawa bûye mekan.

Romana Edîp Polat ya bi navê Dûvpişk Bi Xwe Venade buyerên meytê Wedat Aydin de hatîn qewmîn bi awayeke realist, pencereyeke fotografîk dide xuyakirin. Di nava kuçeyan de kesên birîndar, dibin bedenan de ku kesên li ber xwe didin, kesên tên girtin û polîs dide nîşandin. Dîsa navê taxên bajêr bi raste rast dinivîse. Mekan bi hemû rasteqîna xwe ve cihê xwe digre. Psîkolojiya ku atmosfera mekanê bi awayeke li ser karakter bandor bike em nabînîn. Tenê aliyê rasteqînê, wekî bi çavê kamerayê nîşanî me dide. 

Dîsa romana Dilawer Zeraq ya bi navê Mirina Bêsî de  behsa buyerên(beşek jê) ku salên notî li Diyarbekirê dike.

Ji devê nivîskar (Civîna Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir) ji sînemeya nû ya rasteqîn a Îtalya’yê girtiye, tesîra wê rêbarê nivîskar dibêje li ser min heye û bi wî çawî min romana xwe nivîsiye. Dîsa di vê romanê de kuçe û kolanên Diyarbekirê dibe mekan.

“Piştî ku pêşiyê girseyê li gel erebeya cendek tê de di bin Deriyê Rihayê derbas bû û qefleyê berê xwe da bi hêla Deriyê Mêrdinê ve, vê carê jî ji alûleya ku berê wê bi Dêra Dayika Meryem a Suryanan e, zarokên ku salên wan jî heft heta heftdehan bû û ji aliyê mezinan ve rê li ber wan hatibû girtin da ku xisarek negihe wan, dest pê kirin hin jê bi destan, çend jê jî bi kevirkaniyê xilîlk û kevir bi aliyê birc û bedenan firandin.” (r.57)

            Nêrineke realîst, nêrîneke sînematografîk, nêrîneke ji pencereya jor de li mekanê dinêre û wekî rojnamegerî vebêjêr ditînên xwe parve dike.

Dîsa di pirtûka helbestê ya Yildiz Çakar de, mekanê ‘derî’ û ‘Diyarbekir’ heye. Ji xwe navê pirtûkê ‘Derî’ ye. Di vê berhemê de wek  Gaston Bachelard gotî derî du îhtîmal diêne bîra meriv. Derî an girtiye, kulf kiriye, an jî vekiriye, heta dawiyê.

         Bajarê Diyarbekir di vê berhemê de mazûvaniyê dike. Vebêjêr li navbera derî û Diyarbekir de dimîn e.

         Derî buye takesesî, buye karekter di helbesta Yildiz Çakarê de.

-Li ser sînga te me, li aliyê çepê dikeve mala min!

Deriyo!

……….

-Li berderî me, deriyo! (r.16)

        

Çavkanî:

1-Poetikaya Mekanê(Uzamın poetikası)-Gaston Bachelard

Weşanxane: îthakî, çapa yekem Adar 2008, Stembol

Werger: Alp Tümertekin

2- Têkiliya Kurdan û Mekan, Îrfan Amîda profila nivîskar a facebookê.

3-Edîp Polat- Dûvpişk Bi Xwe Venade

Weşanxane: Evrensel, çapa yekem, çile, 2011, stembol

4-Mirina Bêsî-Dilawer Zeraq

Weşanxane: Lîs, çapa yekem 2012, Amed

5-Derî-Yildiz Çakar

Weşanxane: Avesta, çapa yekem, 2012 Stembol

6-Modernizmin İdeolojisi-Fredric Jameson,çapa 1.  Nîsan,2008, Stembol.

Metîs.

7-Türk Romanında Postmodernist Açılımlar-Yıldız Ecevit.çapa.6. 2009

Stembol. İletişim.

8-Fantastik-Tzvetan Todorov çapa 2. kanun 2012. Stembol

Metis

           Tahir Taninha

Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir

Santiago de Compestela ya Ferhad Pîrbal - Tahir Taninha

                               

                                               

                                    Santiago de Compestela- Ferhad Pîrbal

         Hunermend ji êşên xwe hunerê diafirêne. Ji ku tê êş?Huner ji ku peyda dibe  gelo? Pirsên wisa her dem di serê hunermendan de keliyaya û xwe pê êşandine. Jixwe afirenerî her dem êş difûrêne..

         Dara ji Kurdistanê koçî Parîsê dibe. Ew neqaş e. Rojekê di xewnên şevan de gava hêşîşê dikêşe, bi ‘Venusê’ re dikeve seyrangeheke kêfxweşî tê de. Li gora dilê wî, hejdeh saetan demên xweş, dilxaziya ciwaniyê pê re derbas dike. Di nav wê mijxweşiyê de li ser kaqezêkê de navnîşeneya keçika can a ‘Venûs’ xêz dike. Piştî wê hişyar dibe. Piştî li ser wê şevê muddetekî derbas dibe, dikeve rê ku here welatê Venûsê, Santiago de Compestelayê.

         Dara dikeve rê. Riya xweşikbûne, riya afirandinê, riya efsûnî ya Evrupayê…

         Diçe Santîago Compestelayê. Diçe mala ku Venus jê re behskirî û navnîşana daye wî. Xaniyeke du qet hejmara 9ê de pirîjinike dibîne. Pîrejin navê wê dizane, an jî Dara di mejiyê xwe de olan dide.

         Mala ku li kêleka dêra Saint Jocke, temsîliyeta fikra ku di mejiyê penaberande ye. Ewropa weke Afrodîte di hişê penaberan de. Lê gava diçin wêderê rastî rasteqîniyê tên. Xeyalên wan parçe parçe dibe.

         Xwedana otelê ku Dara lê cihbûyî, behsa wê pîrejinê dike. “Heftê salê berî niha (ne îro) keçeke pir ciwan bi navê Venus hebû û keça diktor Esteban bû!”(156) Wekî ew mal, qibleya hunermendan be. Li wê malê Venus heye, xweşikbûnê, sedema afirandinê…       

         Di paşmalka romanê de buyerên li Kurdistanê çêdibe-kêmbe jî- heye. “Dê û bav û du xwişkên min û birayê min ê piçûk li Helebçe, bombebarana kîmyevî ew tar û mar kiribûn…”(56)

         Di romanêde, ji bilî çend paragrafan behsa qetlîama Helebçê nayê kirin. Lê di ruhiyeta karakter de her dem ev bûyer mirov dibîne. Nivîskar, vê rewşê polîtîze nake. Meqseda wî tiştekî dî ye. Ji armanca karakter dûr nakeve. Lê paşmalka romanê de rojhilatî, welat, êş her dem cihê xwe digre.

         Di romanê de ji vê rewşa me behskirî xwe xilaskirin, bi estetîk vegotin, dibin hêsîriya nivîskar de rizgarkirin, rastî  zehmete. Êşeke wek qetlîama Helebçeyê xwe ji bandora wê parastin, bi awayekî dî vegotin zor e.

         Nivîskar, karakterê xwe ji siyasetê dûr diêxwe. Pêşî de helwesta wê eşkere dike. Tenê koçberbûnê dipejirêne. Ev jî rêwingiya hunermendiye. Dara xwe ji hemû aliyan dûr diêxwe.

“-Ê de kurê min, îro hemû xelk an caşin an leşkerin, an peşmerge…

-Wilo ye, lê ez nabim yek ji wan jî.” (15)

         Afirandina karakteran rastî pirsgirêkeke. Nexasim di romanên welatên sêyemîn de, an jî welatên bindest de welatên zordarî lê hene.

         Karakterê romanê hunermende. Nivîskar di hin cihande wek epîfan nîşan dide.

“-Tu ji min dipirsî: Romana te behsa çi dike? Roman timî behsa cîhaneke seranserî dike, behsa hemû dinya û jiyan û her tiştî di heman demê de dike, vedîtineke seranserî ji bo hemû jiyan û dinyaya îro bi hev re li ber çavan radixîne. Roman, êdî, behsa mijareke taybet nake, lê bêhtir weke nêrînekê ye.”(50)

         Ev epîfan ramana nivîskar ya derheqê romanêde dide xuyakirin. Nivîskar fikrê xwe bi riya diyalogê dide, raste rast nakeve navbera karakteran.

         Em yexlev agahiyên derheqê Dara de ji kesên dî dizanin. Xwedanê otelê Madam Carlos û Mademe Tardio dizanin. Lê ji hişê Dara ku guhdariya wan dikir pê dizanin. Vebêjer, bihistînên Dara ji deve Mademe Carlos û Madame Tardio ji me re parve dike. Me pêşî de behsa afireneriya hunerê, xweşikbûnê kir. Dîsa ji devê Madame Carlos halê Dara vedibêje:

“…min dît, yekser sîtileke tijî boyaxa sor, bi herdu destên xwe hilgirt û bi ser û bejna xwe de kir…pişt re sîtileke din a zer û sîtileke din ya şîn…her dikir hawar jî “Ez nikarim, ez nikarim, ez nikarim.” Di dawî de çû ber neynika odeya xwe û li ser çokê herifî, serî û pora xwe didirand û bi serê xwe de dikişand. Digiriya. Tinaz bi xwe dikirin. Bi kulman li dev û rûyê xwe dida, xalên boyaxa rijiyayî li ser laşê wî, bi tevahiya bedena xwe ve dianî. Xwe diresimand.”(153)

         Dara, dikeve cezebiya afirenerî yê, êş kîşandinê. Heta dilê wî de reyên(demer) leşê wî de xwîna afirenerî neçe ew ava nake. Bêçareyî, çêkirina xweşikbûnê hunermend tengezar dike. Çi resim çêbike, çi peyv li ser rûpelên spî yek bi yek rêz bike, kul û keser duv wî ye. Nikare xwe ji vê bobelatê xelas bike.

         Venus jixwe ne keseke ku bi wî re têkilî deyne ye. Em dizanin di mitolojiyêde Venus (Afrodît) xudawena xweşikbûnêye. Du deran de Dara bi Venusê(xudawena xweşikbûnê) re wek temsiliyet a xweşikbûnê rû bi rû tê. Wekî hunera ku wî ber bi riya çêkirinê, xeribiyê, lêgerinê ve bibe ye..

“Di dawiya vê guftûgoyê de “Venus” ku diyar bû dixwest min tev bide û li ber dilê min bide, got:

-Her çawa be, ev hunera ku tu navê wê dikî “kasibî” qet weke parsekî nehatiye dîtin!”(12)

         Daxwaziya dilê hunerê daf(dehf) dide û Dara hêdî hêdî amedakariya çuyîna parestgeha hunerê bike, diçe ba Venusê, ba xweşikbûnê, Santiago Compestela yê. Cihê ku di xewnên şevên wî de ku bi destê recifî li ser kaqezê nivisiyî de.

         Qedera hunermendî naguhere. Dawiya dawî negehiştina dilxaziya xwe ye. Di dawiya romanê de dîsa wek epîfan ji devê Madame Melaga a falcî dibêje:

“-Kurê min…tê li gelek welatên din ên vê Ewropayê bigerî, tê li gelek bajar û rê û pirên din jî binêrî. Di wan rê û rêçikên penaberiyê yên evdaliya xwe de, qet ne dûr e tu rojekê (berî dirandina pêlavên te) bi hesreta “Venus” serê xwe deynî… ev qedera her hunermendekî ye.”         (166)

         Rêwitiya hunermendên kurd ber bi dolên kur, çiyayên bilind, dojeha Dante, bindestiya xwelîserî, sîxên ku her dem ji aliyê civatê ve leşê wan dikeve, bêkesî, hesreta avabûna xiyaleke diçin. Qeder nayê guhertin, di bîra kur de difetise… Lê dev ji lêgerîna xweşikbûna “Venusê” bernadin.

         Kolana Paradîsê li bendê ye.. Oxira wan ya xêrê be…

Santiago de Compestela

Ferhad Pîrbal

Weşanxane: Avesta,

Ji Soranî bo Kurmancî:Besam Mistefa

Stembol,2013, çapa yekem.

            Tahir Taninha

Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir        

Lîsteya Pirtûkan ku di Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir de hatine nirxandin:

Lîsteya Pirtûkan ku di Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir de hatine nirxandin:

Klasîkên Edebiyata Kurdî:

1-Baba Tahirê Uryan-Dubeytî
2-Eliyê Herirî-Meqamet
3-Melayê Batê-Helbest û Mewlûd 
4-Melayê Cizirî-Dîwan
5-Feqiyê Teyran-Helbest
6-Ehmedê Xanî-Mem û Zîn
7-Mele Mahmûdî Bazidî- Cami’iyê Risaleyan û Hikayetan Zimanê Kurmancî
8- Sîyahpoş - Seyf-ul Milûk û Melke Xatûn

Destan:
1-Memê Alan

Çîrok:
1-Cemîl Saîb-Di Xew De(Le Xewma)
2-Ahmed Muxtar Caf-Meseleya Wijdanê
3-Nureddîn Zaza-Gulê (Keskesor, Bîranînên Wî)
4-Qedrîcan- Guneh
5-Hesen Qizilcî-Kenê Parsek
6-Selahattin Bulut-Bihuşta Lal, Xadim
7-Ferhad Pîrbal-Çolistan
8-S.Lorîn Doğan-Kirasê Teng
9-Bahoz Baran-A Baş
10-Roşan Lezgîn-Li Bin Dara Biyê
11-Evdile Koçer-Mirin, Pêlava Birîndar
12- Edgar Allan Poe- Çîrokên Mirinê
13-Çehov-Kurteçîrokên Wî
14- Guy de Maupassant – Çîrokên Wî
15- Helîm Yûsiv - Jinên Qatên Bilind, Mirî Ranazin
16- Şêrzad Hesen – M, Xewna Pîrepindan
17-Fawaz Hûsen-Amîdabad
18- Fatma Savci - Ristika Morîkan
19-Hesenê Metê- Epîlog, Smîrnoff
20- Mehmet Dicle – Ta
21- Şener Özmen – Keleh
22-Mehmed Şarman-Pirça Winda
23-îsmail Dîndar-Kewên Birçî
24-

Şano;

1-Celadet Bedîrxan-Hevînd

Roman:
1-Erebê Şemo-Şivanê Kurmanca
2-Eliyê Evdirehman-Xatê Xanim
3- İbrahim Ehmed -Jana Gel
4- Rehîmê Qazî- Pêşmerge
5-Mehmed Uzun-Tu, Ronî Mîna Evînê Tarî Mîna Mirinê
6-Jan Dost- 3 gav û 3 darek, Mîrname, Martînê Bextewar
7-Mîr Qasimlo- Wêneyên Keserê, Giyanê Bahozî
8-Firat Cewerî-Payîza Dereng, Ez ê Yekî Bikujim
9-Edîp Polat-Ristemê Zal, Duvpişk Bi Xwe Venade
10-Dîlawer Zeraq-Wêneyên Meçhul, Mirina Bêsî
11-Bavê Nazê-Miriyê Heram
12-Helîm Yûsiv-Tirsa bê diran, Soborto, Gava ku masî tî dibin
13-Bextiyar Elî- Êvara Perwaneyê, Apê min Cemşîd xan ku hertim bê ew li ber xwe dibir
14-Eta Nehayî-Gulên Şoran, Balindeyên Li Ber Bê
15-Gulgeş Deryaspî- Tariya Bi Tav
16- William Faulkner- Li Ber Sikratê
17-îlhamî Sîdar-jan
18-Lokman Ayebe-Gava Heyatê
19- Mîran Janbar – Qolyeya Cécileê
20-Hesenê Metê-Labîranta Cinan, Tofan, Gotinên Gunehkar
21- Ferhad Pîrbal – Hotel Europa, Santiago de Compestela
22- Ciwanmerd Kulek- Zarokên Ber Çêm
23- Îrfan Amîda- Pêşangeha Sûretan
24- Selîm Berekat - Şikeftên Haydrahodahosê
25-Fawaz Hûsen-Barê Şevê,
26-Şener Özmen-Rojnivîska Spînoza, Pêşbaziya Çîrokên Neqidayiyî
27- Gabriel Garcia Marquez - Serencama Mirinekê
28- Albert Camus – Biyanî
29- Sebrî Silêvanî - Bîst Sal û Êvarek
30- Remezan Alan- Saturn
31- Omer Dilsoz - Berbiska Zer

Helbest:
1-Arjen Arî- Ramûsan min veşartin li geliyekî,Ev çiya rûspî ne,
Destana Kawa,Eroûtîka,Şêrgele
2-Berken Bereh- Êş(2001),Şagirtên Evînê(2003),Pandomîm(2006),Şîna Helbestê(2008)-
3- Osman Mehmed – Gulûcinûkavil
4- Mem Bawer- Meleyîketa Dîl
5- Rênas Jiyan – Janya
6- Fatma Savci - Xewnên Zîvîn
7- Rojen Barnas – Helbestên Wî
8-Yildiz Çakar- Derî
9-

Teorî:
1- Haşim Ahmedzade - Romana kurdî û Nasname
2- Wayne C. Booth - Kurmacanın Retoriği
3- Ian Watt - Romanın Yükselişi
4- Dorrit Cohn - Şeffaf Zihinler
5- Terry Eagleton - Edebiyat Kuramı

Bilûra Min A Şîrîn ya Celadet Bedîrxan- Fatoş Uzunca

                                          

                                                                     

                                      Bilûra Min A  Şîrîn      

           Celadet Ali Bedirxan, stûna welatê kurd e. Jîyaneke li durê welat û bi êş û elem kêşaye. Ji bo ku mirov helbestên wê fêm bike lazime jiyana Celadet bizane. Celadet Ali Bedirxan, kurê Emin Alî Bedirxanê ji malbata Ezîzan e. Di sala 1897’an de li Stenbolê hatiye dinê.  Malbata wî bi deste Abdulhamit hatiye koçberkirin û li Yemenê ciwar bûne. Piştî têkçûna Abdulhamit tê Stenbolê û di şerê Cîhanê yê Yekemîn de cih digre. Piştî ku di sala 1922’an de dardakirina Emîn Ali Bedirxan û sê kurên wî hatiye fermankirin li ser vê tawanê bavê Celadet û birayê wî diçin Misirê. Piştî hin welatan –Elmanya, Lubnan- dawiyê de diçe Şamê, li wê  bi cih dibe.   

             Mirov dibîne ku di jiyana Celadet de ‘’welat’’ ’’xerîbî’’ ‘’qedexe’’ û ‘’astengî’’cihek girîng girtiye û van bêjeyan mora xwe li hemû berhemên wî  xistiye. Yek ji wan berheman  ‘’Bilûra min a şîrîn’’ê. Helbesta Bilûra min de hemû rengên jiyana Celadet xwe nişan dide.    

            Celadet di ‘’Bilûra min’’ de hesreta xwe, evîniya xwe, xemgîniya xwe bi zimaneke şîrîn û bi dileke germ nivîsandiye. Ji ber dûr ketina welat dilê Celadet dilbikule. Di helbesta wî de ya binavê ‘Bilûra Min A Şîrîn' de du hêmayên sereke hene. Hesret û azadiya welat.

           Helbest bi peyvên lîrîk dest pê dike. Celadet bilûrê wek hewalek  nîşan dide. Bilûr çawa xemê xemgîran direvîne û hevaliyê ji wan re dike,  hewaltiyê ji dilê Celadet re jî dike. Bilûr bi wî denge xwe yê nerm ji dilê Celadet re dibe derman û xemên dile wî bi dengê xwe re dihelîne.      

             Bilûra min a şîrîn

             Tu di sariya sibehê

             Û hingûra êvarê de

             Hevalê bê hevalan,  

             Destbirayê şivan û dilketiyan î.       

               Di berdewama helbestê de dibe helbesteke pastoral. Di helbestê de çiya, zozan, zinar, berx, hesp… hene. Bilûr dibe hesreta dilê Celadet û li çiya û zozanên welat digere, jê re agahiyan tîne. Lewra armanca Celalet ji welatê xwe dûr ketin an jî welatek xeyalî nîne. Armanca wî vegerîna welat e. Lê belê Celadet nikare here welatê xwe. Wê astengiyê bi riya bilûrê diêne zimên. Denge  bilûrê ji celadet re dibe bask û bi hev re diçin welat.

          

           Denge bilûra min

           Çiya û zozanên bilind

           Kaniyên bi gul û rihan dorgirtî 

           Guhê şkeft û sere zinaran

           Guhdarên te ne!  

            …

            Nalîna me bigehîne

            Deşta Sirûç û Diyarbekrê;

            Û beriya mêrxasên Berazan;

            Û kalîna berxan

            Tev  şehîna hespan

             Li me vegerînin.

 Beşa duyem bi hişyarî dest pê dike. Mirov dibîne ku rengê helbestê diguhere. Raman li kêleka hestê cihê xwe digre. Peyvên pozîtîf cihe xwe dide peyvên negatif: roj diçe ava, stêra êvarê geş dibe, kolosên çiya dibe gewr…Guhertina xwezayê guhertina dema kurda nişan dide. Rojên xwaş xelas dibe, rojên xirab benda kurda ye.

Bilûra min, binêre  û bibihîze!

Roj  çû ava,

Stêra êvarê bû geş,

Kolosên çiya ên gewr

Û hewraniyên wan ên sor û zêrîn

Bûne çûn;

Û pêlên ava şevê ên reş

Ketine deşt û newalan

Heta rûyê gir û kepezan.

Li gor hinek kesan  şev aramiye, li gor hineka diya tiştên xirabe, li gor hineka ji hemû tiştên xirab sitar dike. Celadet, şevê hem baş hem ji nebaş dibine. Şev dibe wexta xapandinê. Reşiya şevê rengê xwe bide çi wek xwe dike. Reşiya şevê renge xwe daye avê. Ava reş ketiye nava deşt û newalan, her cih girtiye. Ava reş wek dafek xuya dike. Li aliyê din her çiqas şev wexta fen û fola be jî wexta tevgera mêrxasiyêye jî.  

Di qeraca de

Kevir piyê şevgera dixapînin

Û bê dengiya şeve de

Pêjna lingên mêrxasan tê.

Helbest di serî de wek helbestek şexsî xuya bike jî di dawiya helbestê de tê dîtin ku helbest ne şexsiye, êşa hevpar e. Ew êş û kul ne tene ya Celadet e, yê hemê kurdan e. Wê çaxê kurd ketine tengasiyê, rojên xirab dîtine. Celadet, ji  şahidê wan rojên xirab bûye. Tu car tu rewşenbîrek nikare li hemberî van bûyeran bêdeng bimîne. Celadet jî li hemberî vana bêdeng nemaye û êşa dilê welatê xwe  bi riya qelema xwe li ser kaxizê rişandiye.

Dema ko dinya hişyar dibe

Ji xew radibe

Ji me re

Strana azadî û serbestiya

Kurdistanê binehwirîne,

Helbestê de hemû wextên rojê heye: sibeh, êvar û şev. Di nav wan wextan û kurdan de têkilî heye. Sibeh dema kurdan ê xweş e. Di vê demê de kurd serbixwe û bixwedî ne. Êvar nediyari ye. Kurd hatine dawiya rojên xwe yên xweş. Şev tengasiye. Kurd ketine dewrek reş ku pêşiya xwe nabînin. Le di dawiya helbestê de Celadet kurdan di şevê de nahêle, roj dêrdikeve û bi xwe re dinyayê jî hişyar dike. 

Helbest bi terza serbest hatiye nivîsandin. Hevokên helbestê kurt e. Helbest heft beşe û risteyên helbestê vek hev nîne. Risteyên hinek beşan direjin hinek kurtin. Di helbestê de teşhis heye. Bilûr dibe hevalê bêhevala, bilûr  dibîne û dibihîze, kevir piyê şevgera dixapînin, dinya mina zarokekî dikeve ber şîr. Van taybetiyên ku Celadet bikaraniye taybetiyên aîdê insanaye.         

             Fatoş Uzunca

Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir