Kuçeya Hunerî ya Abdullah Esen-Abdullah Çelik

                       

                                 Kuçeya Hunerî-Abdullah Esen

                                         

              

                           Kuçeyê yew ziwanî- Abdullah Çelik

Di demêki nizdî de UNESCO, kerdişê tay aşanayişanî ( cîgêrayiş ) ra dima yew ravekarî beyan kerd. Ena ravekariya nêweş de hameybî vatiş ke  Tirkîye’de, di miyanê çend serranê hoveran ra dim çarês ziwani di miyanê xetereyê (talûkeyê ) vinbeyişî de yê. Enê ziwananî ra yew zî zaravaya ziwanê kurdî kirmançkî yo.

Rayna di demanê peyenan de kerdişê tay xebatan ra dim yeno vatiş ke zaravaya kirmanckî zaravayêke keyen a. Kurmancî, soranî, goranî, hewramanî binkeyê xo ena zarava ra girewto. Eke kê nêxirapeyişê kirmanckî di miyanê şar û sukan de bifikirî se, kê ay wext risenê tay dewsan ke, enê dews zî kê risnenê binke û kokê ziwanê kurdî. Bi xemgînê reyde kê eşkenî vacê ke ena ravekerdişê UNESCO heta bîn ma rê yew raştî eşaret keno, bi ma dano zanayîş. Eno zî yeno fehmkerdiş ke zaravaya kirmanckî hetê berhemanê wesfîn de kemanê ancena. Rayna kê bide eqliyenê  nuşte û berhemêy ke heta enka weşiyay, nêşinayî verniya kirmanckî abikê, a newe bikê, ay semedî ra bala wandoxan nêyantê. Bi yewna vatişî ra kê eşkenê vacê ke, hêz û hewldayişê înan semeda vernîgirotişê xeterê qîm nêkerdo.

Eke kê enê tehl û nêweşan yew hetî de bironê, kê hetê bînî ra weş û hewlan biewnê,  kê veynê ke xebatiy baş û erjiyay zî yenê kerdiş. Eno xebatanî ra yew zî Kuçaya Hûnerî ya. Kuçaya Hûnerî pirtûka Abdullah Esen a yewin a, pirtûkêke serkewteye ya. Hetê bîn ra zî ena pirtûke, raya ewilêna (sifteyên ) ke weşanxaneya Avesta, pirtûkêke ya meseleyan ê kirmanckî  yena weşênayîş.

Gama ke kê meseleyanê Abdullah Esen î yew bi yew wanenê û cagêrenê ke, kê veynenê pêro di miyanê yewbînan ra veciyayê û bi yewbînan ra mirde biyê. Enê meseley nuştoxî ke di miyanê yewbînan ra veciyayê, xo bi biyeyişê kuçe reyde rêsenê û xo bi ey reyde çaqirnî keniy. Nuştox bi enêhawa reyde meseleyêy xo ciya bi ciya, labelê bareyê (mijar ) înan nizdiyê yewbînan kerdo û eno çî reyde waşto  vateyêki (mehna, wate  ) biveco meydan. Vaceriya metoforê şaristanî girewto kerdo babet û mevzûyê xo. Meseleyê xo bi ziwanê rojane reyde risto û honaniyişê xo bi eno binke reyde dar fînayo. Min gore kedayiş û xeyretkerdişê  ena xebate  seba nûjenê  (modernê ) ya. Di meseleyanê Esenî de bedxuyê ( xirabê ) ke xo daya rêza vernî, duşte nasnameyê şaristanî de sey rexnekerdiş yeno verniya wandoxan verî  ra.

Gama ke meseley herikênê, mekan o ke nuştoxî zî xo tehe de hewêneno, gam bi gam kê veynenê ke nizdiyê şewazêki rexneyî benê. Di meseleyanê ey de rexneyê civatî, xo  bi dilqê şaristanî reyde verpersneno. Çiyêki tewr bala kê anceno nuştox di  eno rexneyê de bara xo girewtişî ra xo limneno. Eno çî di meseleya Kuçaya hûnerî de est o. Nuştox di meseleya xo de rexne şaredarî suke keno, tira pey konseya suke keno hedefê xo. Ena mesela hem heta raybaz ra hem zî heta vacerî (vegotin ) de kê eşkenî vacê aybinan ra ciya bena.

Meseley bîn ê nuştoxî, di peyniya meseleya kuçaya hûnerî de pêrisenê, têkiliya înan virazêna. Yewbînan hesiyenê. Gama meseleyan yew bi yew bihewnê; Adiro taneye û Anatolya behsa tesirê lecî  (şerrî) ye ser kesayetiyan û hetê bin ra înan bi hêviyanê înan ra girêdano. Maseyêy Sofî de zî ciwiyeyişê gedan bi hêstanê merdimane reyde ameyo ristiş. Nuştox ciwê ‘aybîn’ reyde mişraqê (odaqe )  virazeno, xerabiyeyişî bedxûyê zî wandoxanê xo ra nawneno. La gama ke eno çî keno hem xo hem zî wandoxanê xo teber de nêverdeno, keno semedê enê çiyan.

Nêweşêya eyroyên ê civatî, serdestiy senî hema kankila xo yê zilmkarî ra fek veranêdanê , senî hema  peresend ( evrim ) nêbiyê, senî hema bi xurafeyanê xo reyde civatî teslîm gênê. Viyarteyî ra heya rojê enkayîn persgireyê ma yê ciwî ( jiyanî ) çareser nêbiyê, enka zî ma rê biyê sey gengiloka  ciwî. Ena xale ( niqta ) de nuştox hem xo hem wandoxanî rexne keno.

Meseley ke pirtûke de yê seba ziwanê înan helbestî yo gama ke wandoxiy wanenê di hêşê înan de dimenê renginî nexş beniy. Gama ke kê derfetê kirmanckî ra hewnenê, berhemê enasarên kê hay benê ke bi ked û xeyretî reyde yenê  pêhardiş. Min gore ena pirtûke, pirtûkêki nûjênî ya vajeyiya ( wêjeyî ) kirmanckî ya. Gama  kê miyanê pirtûke ra hewnenê kê veynenê, pirtûke bi şêwazêki nûjên reyde hameya niştiş  û nuştox zî xo bi karerdişê ziwanî reyde xo newe ra welidnayo. 

Ez bawer kena ena xebate seba vajeyiya kirmanckî û seba zaravaya kirmanckî weynêki  (rolêki ) baş biyero ca.

Abdullah Esen, Kuçaya Hûnerî, Weşanêy Avesta, 88 rûpel, 10 TL

Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir

KOÇKERDİŞ DE MERDİŞÊ HÊVÎ Û WAŞTEKAN(Barê Şevê-Fawaz Husên)-Abdullah Esen

            

           Abdullah Esen                

KOÇKERDİŞ DE MERDİŞÊ HÊVÎ Û WAŞTEKAN(Barê Şevê-Fawaz Husên)

Çekûya ‘koçkerdiş’ eke kê seba mêrdiman kar biyerê; gama mêrdim newe maya xo ra beno, sifteyin malzaroka daya xo ra koçê dinyayî keno, yeno dinya. Dima ca û welatê xo şikl û awa beno. Welatê ey beno maya ey. Bonderê heme çiyê ciwe beno. Ma çand û kultûr bigirê heta têgêrayişê ey fikrê ey hêstê ey, snb. Pêro şibiyênê welatê ey. Peyniya peynî de derfetê ciwiyeyişî wexteke welatê xo de nêveyneno, mecbûr beno koçê cayêki bînî keno, beno nefî. Senî mêrdim wexte raya sifteyin maya xo ra beno, berê yewna rihî ey ra abeniy, gama mêrdim welatê xo ra zî koç keno dekewno miyanê yewne rihî. Çendêki cayê ey ê vêrî çiman bedilêno, hende zî vîr û hêşê têser – têman beno. Leşa ey bi rihê reyde miyanê yew lecê xidar. Mêrdim  miyanê deryaya hêvî waştekan de asnaw keno. Ayêki bi hişmendê reyde gureyê xo serarast biko di ney asnawe bi kemziyanî qedêneno, ayêki bi hêşi alozê têbigêro û nêzano se keno, aywext xeniqêno, beno werê masan û maran, her candar leşa ey de xo ra sûde gêno, xo mirde keno.

Di miyanê çend rojan de min romana Fawaz Husênî  a peyen “Barê şevê” hem meraq hem zî bi kelecanê reyde wande. Wexte min pirtûke wand, ez her rista û çekûya ey miyanî de vateya nameyê pirtûke gêraya.

Nuştox bi neteweperwerê têgêrayo. Ay semedî ra yo ke, kes û lehengê pirtûka xo heme leteyanê welatî ra vecênay. Çar hebiy lehengêy ê sereke estiy, pêro têreyde dest bi koçkerdişê ewrupa keniy, goreyê nuştox xo zî binê kesayetiya Rêberî de ca kerdo, înan ana taxêki şarê Parise de sey mîçikanê kê înan qefesanê înan ra verabide, enewa o zî înan firneno.

Hema şayesekerdişê kesayetan de nuştox wazena înan bi çandê kurdan ê folklorikî ra girêbido, wazeno înan ra her yew wa nûnertiya vajêya xo ya fekî zî bikê. Sîno keno gedeyê şeytan û cinan ê Amede, çimkî piyê ey Gundoro kênaya cinan hêsîr girota, xiznaya zêran veyneya û semeda kênaya înan hameya remnayiş koma cinan biryar giroto, kesêki kewtişê bi dilqê Gundorî reyde ceniya ey reyde dekewto têkiliya cinsî, homa Sîno dayo. Heta peyniya pirtûke ena têkiliya mêrdim û cina Nefîsa dewam kena, na dinya de benê şirikê yonan. Keso diyine Mehabade re rayêr kewno, Bame de rastê dişmananê xo yê seserran yeno, verê enî xo sey Mirza Mihemedî hîs keno, çiyêki hameyo verê Mirza Mihemedî hema hema heman çî yeno ey serî ra, xelata ke şehinşah dano bi destanê xo reyde tepa yaçerneno, dişmên ey zaf şikêniy seba ke zerzele beno zilma înan a xidarî ra filitêno, kewno xeyelanê xo yê ewrupayî dima ra. Dara zî hema nêrisayo Hewlere di rayêr serî de raştê hewft goran yeno, gorvanî ra dekewno diyaloge, ena diyaloge rayêrê ey ê ra şêrin keno, têkiliya xo û kênaya efrika şibineno astanika kêzike û mişk. Rustemê Zale zî Amûde ra têgereno, datkênaya xo û gedanê xo dim ra veredano yeno embazanê xo riseno. Xora bareyê ey yê efsûnî di miyanê nameyê ey de limneye yo.

Her çend lehengiy wazeniy heqê mendişê Ewrûpa bigiy dest çende xoverdanî nişînê bigê, peynî de Rustemê Zale xovistişê binê ereba ra dim ey tepa açerneniy ey aniy teslimê datkênaya ey keniy, Şêrko wazeno bibo kutikê ceniyanê Parîse, la serdê Parise ye cemidneno, Parisij leteyanê leşa ey sey xelate veynenê. Dara xo xeniqneno, gedeyêki têkiliye ey û Zîbaya Efrikî dima ra veradana, xo nêmerdeye kerdo. Sîno semeda ke verî hameyişê xo yê Ewrûpa rewna hedreyeyê xo kerdibî, heme persgireyê ke yenê ey verî ra yew bi yew çareser keno, bonderî ziwanan beno, karê asan keno, zaneno çî wazeno. Ay semedî ra yo sey maseyêki bêawe nêmaneno, o awa xo, gola xo deryaya xo bi hêş û fikiriyayişê xo awan keno.

Teorisyenê vajeyî yê kurd  Haşim Ehmedzade vano ke; “Romana kurdî şêwaz û rêbaza xo vajeya desthilatdaran xo ra girewta, la bare û mijarê xo persgiraya kurdî ra girewta.” Gama kê ena romane wanenê kê vêşêr heqî daniy Heşimzadeyî. Şêwaz û rêbaza ena pirtûke xora verî zî hamey ceribnayiş, la mijar û bare zî sey hema romananê kurdî persgiraya kurdî yê. Heme leteyanê kurdistanî de kurd, semeda zilma serdastanê nişinê cîf bigirê, mecbûr maneniy koçkerdiş xo ra sey dermanê birinanê xo veyneniy. La gama ke kê tedeyêya ena romane ra hewnenê kê eqliyeniy ke, çiray koç û nefiyê kurdan nêbiyo derman, înan vêşêr kişto. Ha hesret anteyişê welatî, ha merdiş, ha bêçand biyeyiş ha merdiş, ha bê ciwiyeyişê welatê xo mendiş ha merdiş, ha merdiş. Eke gore nasname mijare bihewnê, xora  bê çand û ciwiyeyişê xo ciwekerdiş, sey mergî yo. Bê Sîno û Zîbaya Efrika, Dara û Şêrko û Rustemê Zale xora nûnertiya nasnameyê kurdî keniy. Ayêki înan bêrehet keno dûrkewtişê weltê înan o. La Sîno û Zîba xora bi zaneyiş reyde têgêreniy zaniy çi wazeniy, aye hewa ciwiyişê domnenê.

Pirtûke de goreyê min tewr kemanê yan çewtê karerdişê bivacan û vatişê verniyanî, nuştox tay bivac û vatişê verniyan berheme de ca kerdiy, goreyê min eniy kemanî yê. Helbikî herûnda înan kê şinîyê, ê kurdan bişixulnê. Fînak; Yew kerra reyde di mîçikiy kiştiş, kerade barî bo wa werade biqerfo, snb.

Ginan seba xeniqnayişê Qazî di tarixî hameyê nişandayiş. ( 1947 û 1946 ) Eno zî sey şaşê û kemanê aseno. Sewbinan pirtûke zaf baş a, kê wandişê aye zaf tehm û ekl gêne. Hem karerdişê ziwanî de hem zî honekerdişê aye goreyê min nuştox serkewto.

Tewr peynî de zî ez eşkena ney çî vaca ke; ez hêvî kena kurd wa rayna dermanê birînanê xo di welatanê xeriban nêgiyerê, çimkî koçkerdiş hem înan hetê rûhî û hem zî hetê fizikî de kişino. Dermanê ma di gelî û koyanê welatê ma de limnaye yo, ma ganî hewl bidiy dews biçarnê û ey biveynê, xo derman bikê . Bila welatê xeribiy teyna bibê cayê gêrayiş û cigêrayişê ma. Ma zî sey bawkalanê xo kêf û şadê di miyanê xo de  hêş û mezgê xo de biveynê, çimkî koçkerdiş merdiş o.

     Abdullah ESEN

Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir                                                                             

Çime: Barê şevê – Fawaz Husên-

Weşana Avesta -2012 – Stenbol

Ev nivîs di Kovara W. de hatiye weşandin.